ذو القرنین که بود؟ یاجوج و ماجوج که بودند؟

در اینکه ذو القرنین که در قرآن مجید آمده از نظر تاریخی چه کسی بوده است، و بر کدام یک از مردان معروف تاریخ منطبق می‏شود؟ در میان مفسران گفتگو بسیار است، نظرات مختلفی در این زمینه ابراز شده که مهمترین آنها سه نظریه زیر است.

اول: بعضی معتقدند او کسی جز” اسکندر مقدونی” نیست، لذا بعضی او را به نام اسکندر ذو القرنین می‏خوانند، و معتقدند که او بعد از مرگ پدرش بر کشورهای روم و مغرب و مصر تسلط یافت، و شهر اسکندریه را بنا نمود، سپس شام و بیت المقدس را در زیر سیطره خود گرفت، و از آنجا به ارمنستان رفت، عراق و ایران را فتح کرد، سپس قصد” هند” و” چین” نمود و از آنجا به خراسان بازگشت شهرهای فراوانی بنا نهاد، و به عراق آمد و بعد از آن در شهر” زور” بیمار شد و از دنیا رفت، و به گفته بعضی بیش از ۳۶ سال عمر نکرد، جسد او را به اسکندریه بردند در آنجا دفن نمودند.[۱]

دوم: جمعی از مورخین معتقدند ذو القرنین یکی از پادشاهان” یمن” بوده (پادشاهان یمن بنام” تبع” خوانده می‏شدند که جمع آن” تبابعه” است). از جمله” اصمعی” در تاریخ عرب قبل از اسلام، و” ابن هشام” در تاریخ معروف خود بنام” سیره” و” ابو ریحان بیرونی” در” الآثار الباقیه” را می‏توان نام برد که از این نظریه دفاع کرده‏اند. حتی در اشعار” حمیری‏ها” (که از اقوام یمن بودند) و بعضی از شعرای جاهلیت اشعاری دیده می‏شود که در آنها افتخار به وجود” ذو القرنین” کرده‏اند.[۲] طبق این فرضیه، سدی را که ذو القرنین ساخته همان سد معروف” مارب” است.

سومین نظریه که ضمنا جدیدترین آنها محسوب می‏شود همانست که دانشمند معروف اسلامی” ابو الکلام آزاد” که روزی وزیر فرهنگ کشور هند بود، در کتاب محققانه‏ای که در این زمینه نگاشته است آمده.[۳] طبق این نظریه ذو القرنین همان” کورش کبیر” پادشاه هخامنشی است.

از آنجا که نظریه اول و دوم تقریبا هیچ مدرک قابل ملاحظه تاریخی ندارد و از آن گذشته، نه اسکندر مقدونی دارای صفاتی است که قرآن برای ذو القرنین شمرده و نه هیچیک از پادشاهان یمن. به علاوه” اسکندر مقدونی” سد معروفی نساخته، اما” سد مارب” در” یمن” سدی است که با هیچیک از صفاتی که قرآن برای سد ذو القرنین ذکر کرده است تطبیق نمی‏کند، زیرا سد ذو القرنین طبق گفته قرآن از آهن و مس ساخته شده بود، و برای جلوگیری از هجوم اقوام وحشی بوده، در حالی که سد مارب از مصالح معمولی، و به منظور جمع‏آوری آب و جلوگیری از طغیان سیلابها ساخته شده بود، که شرح آن را قرآن در سوره” سبا” بیان کرده است.

به همین دلیل بحث را بیشتر روی نظریه سوم متمرکز می‏کنیم، و در اینجا لازم می‏دانیم به چند امر دقیقا توجه شود:

الف: نخستین مطلبی که در اینجا جلب توجه می‏کند این است که” ذو القرنین” (صاحب دو قرن) چرا به این نام نامیده شده است؟

بعضی معتقدند این نامگذاری به خاطر آن است که او به شرق و غرب عالم رسید که عرب از آن تعبیر به قرنی الشمس (دو شاخ آفتاب) می‏کند.

بعضی دیگر معتقدند که این نام به خاطر این بود که دو قرن زندگی یا حکومت کرد، و در اینکه مقدار قرن چه اندازه است نیز نظرات متفاوتی دارند.

بعضی می‏گویند در دو طرف سر او برآمدگی مخصوصی بود و به خاطر آن به ذو القرنین معروف شد. و بالآخره بعضی بر این عقیده‏اند که تاج مخصوص او دارای دو شاخک بود. و عقائد دیگری که نقل همه آنها به طول می‏انجامد، و چنان که خواهیم دید مبتکر نظریه سوم یعنی” ابو الکلام آزاد” از این لقب، استفاده فراوانی برای اثبات نظریه خود کرده است.

ب: از قرآن مجید به خوبی استفاده می‏شود که ذو القرنین دارای صفات ممتازی بود:

– خداوند اسباب پیروزیها را در اختیار او قرار داد.

– او سه لشگرکشی مهم داشت: نخست به غرب، سپس به شرق و سرانجام به منطقه‏ای که در آنجا یک تنگه کوهستانی وجود داشته، و در هر یک از این سفرها با اقوامی برخورد کرد که شرح صفات آنها در تفسیر آیات گذشت.

– او مرد مؤمن و موحد و مهربانی بود، و از طریق عدل و داد منحرف نمی‏شد، و به همین جهت مشمول لطف خاص پروردگار بود. او یار نیکوکاران و دشمن ظالمان و ستمگران بود، و به مال و ثروت دنیا علاقه‏ای نداشت.

– او هم به خدا ایمان داشت و هم به روز رستاخیز.تفسیر نمونه، ج‏۱۲، ص: ۵۴۵

– او سازنده یکی از مهمترین و نیرومندترین سدها است، سدی که در آن بجای آجر و سنگ از آهن و مس استفاده شد (و اگر مصالح دیگر در ساختمان آن نیز به کار رفته باشد تحت الشعاع این فلزات بود) و هدف او از ساختن این سد کمک به گروهی مستضعف در مقابل ظلم و ستم قوم یاجوج و ماجوج بوده است.

– او کسی بوده که قبل از نزول قرآن نامش در میان جمعی از مردم شهرت داشت، و لذا قریش یا یهود از پیغمبر ص در باره آن سؤال کردند، چنان که قرآن می‏گوید یسْئَلُونَک عَنْ ذِی الْقَرْنَینِ:” از تو در باره ذو القرنین سؤال می‏کنند”.

اما از قرآن چیزی که صریحا دلالت کند او پیامبر بوده استفاده نمی‏شود هر چند تعبیراتی در قرآن هست که اشعار به این معنی دارد چنان که در تفسیر آیات سابق گذشت.

از بسیاری از روایات اسلامی که از پیامبر ص و ائمه اهل بیت ع نقل شده نیز می‏خوانیم:” او پیامبر نبود بلکه بنده صالحی بود”[۴] ج: اساس قول سوم (ذو القرنین کورش کبیر بوده است) به طور بسیار فشرده بر دو اصل استوار است:

نخست اینکه: سؤال کنندگان در باره این مطلب از پیامبر اسلام ص طبق روایاتی که در شان نزول آیات نازل شده است یهود بوده‏اند، و یا قریش به تحریک یهود، بنا بر این باید ریشه این مطلب را در کتب یهود پیدا کرد.

از میان کتب معروف یهود به کتاب دانیال فصل هشتم بازمی‏گردیم، در آنجا چنین می‏خوانیم:

“در سال سلطنت “بل شصر” به من که دانیالم رؤیایی مرئی شد بعد از رؤیایی که اولا به من مرئی شده بود، و در رؤیا دیدم، و هنگام دیدنم چنین‏

شد که من در قصر “شوشان” که در کشور “عیلام” است بودم و در خواب دیدم که در نزد نهر “اولای” هستم و چشمان خود را برداشته نگریستم و اینکه قوچی در برابر نهر بایستاد و صاحب دو شاخ بود، و شاخهایش بلند … و آن قوچ را به سمت “مغربی” و “شمالی” و” جنوبی” شاخ زنان دیدم، و هیچ حیوانی در مقابلش مقاومت نتوانست کرد، و از اینکه احدی نبود که از دستش رهایی بدهد لهذا موافق رأی خود عمل می‏نمود و بزرگ می‏شد …”[۵]

پس از آن در همین کتاب از” دانیال” چنین نقل شده:” جبرئیل بر او آشکار گشت و خوابش را چنین تعبیر نمود:

قوچ صاحب دو شاخ که دیدی ملوک مدائن و فارس است (یا ملوک ماد و فارس است). یهود از بشارت رؤیای دانیال چنین دریافتند که دوران اسارت آنها با قیام یکی از پادشاهان ماد و فارس، و پیروز شدنش بر شاهان بابل، پایان می‏گیرد، و از چنگال بابلیان آزاد خواهند شد. چیزی نگذشت که” کورش” در صحنه حکومت ایران ظاهر شد و کشور ماد و فارس را یکی ساخت، و سلطنتی بزرگ از آن دو پدید آورد، و همانگونه که رؤیای دانیال گفته بود که آن قوچ شاخهایش را به غرب و شرق و جنوب می‏زند کورش نیز در هر سه جهت فتوحات بزرگی انجام داد. یهود را آزاد ساخت و اجازه بازگشت به فلسطین به آنها داد.

جالب اینکه در تورات در کتاب” اشعیا” فصل ۴۴ شماره: ۲۸ چنین می‏خوانیم:” آن گاه در خصوص کورش می‏فرماید که شبان من اوست، و تمامی مشیتم را به اتمام رسانده به” اورشلیم خواهد گفت که بنا کرده خواهی شد”. این جمله نیز قابل توجه است که در بعضی از تعبیرات تورات، از کورش‏ تعبیر به عقاب مشرق، و مرد تدبیر که از مکان دور خوانده خواهد شد آمده است (کتاب اشعیا فصل ۴۶ شماره: ۱۱).

دوم: اینکه در قرن نوزدهم میلادی در نزدیکی استخر در کنار نهر” مرغاب” مجسمه‏ای از کورش کشف شد که تقریبا به قامت یک انسان است، و کورش را در صورتی نشان می‏دهد که دو بال همانند بال عقاب از دو جانبش گشوده شد، و تاجی به سر دارد که دو شاخ همانند شاخ‏های قوچ در آن دیده می‏شود. این مجسمه که نمونه بسیار پر ارزشی از فن حجاری قدیم است آن چنان جلب توجه دانشمندان را نمود که گروهی از دانشمندان آلمانی فقط برای تماشای آن به ایران سفر کردند.

از تطبیق مندرجات تورات با مشخصات این مجسمه این احتمال در نظر این دانشمند کاملا قوت گرفت که نامیدن” کورش” به” ذو القرنین” (صاحب دو شاخ) از چه ریشه‏ای مایه می‏گرفت، و همچنین چرا مجسمه سنگی کورش دارای بالهایی همچون بال عقاب است، و به این ترتیب بر گروهی از دانشمندان مسلم شد که شخصیت تاریخی ذو القرنین از این طریق کاملا آشکار شده است.

آنچه این نظریه را تایید می‏کند اوصاف اخلاقی است که در تاریخ برای کورش نوشته‏اند.

هردوت مورخ یونانی می‏نویسد:” کورش” فرمان داد تا سپاهیانش جز به روی جنگجویان شمشیر نکشند، و هر سرباز دشمن که نیزه خود را خم کند او را نکشند، و لشگر کورش فرمان او را اطاعت کردند بطوری که توده ملت، مصائب جنگ را احساس نکردند. و نیز” هردوت” در باره او می‏نویسد: کورش پادشاهی کریم و سخی و بسیار ملایم و مهربان بود، مانند دیگر پادشاهان به اندوختن مال حرص نداشت بلکه نسبت به کرم و عطا حریص بود، ستم‏زدگان را از عدل و داد برخوردار می‏ساخت و هر چه را متضمن خیر بیشتر بود دوست می‏داشت. و نیز مورخ دیگر” ذی‏نوفن” می‏نویسد: کورش پادشاه عاقل و مهربان بود و بزرگی ملوک با فضائل حکماء در او جمع بود، همتی فائق، وجودی غالب داشت، شعارش خدمت انسانیت و خوی او بذل عدالت بود، و تواضع و سماحت در وجود او جای کبر و عجب را گرفته بود.

جالب اینکه این مورخان که کورش را این چنین توصیف کرده‏اند از تاریخ‏نویسان بیگانه بودند نه از قوم یا ابناء وطن او، بلکه اهل یونان بودند و می‏دانیم مردم یونان به نظر دوستی به کورش نگاه نمی‏کردند، زیرا با فتح “لیدیا” به دست کورش شکست بزرگی برای ملت یونان فراهم گشت. طرفداران این عقیده می‏گویند اوصاف مذکور در قرآن مجید در باره ذو القرنین با اوصاف کورش تطبیق می‏کند.

از همه گذشته کورش سفرهایی به شرق غرب و شمال انجام داد که در تاریخ زندگانیش به طور مشروح آمده است، و با سفرهای سه‏گانه‏ای که در قرآن ذکر شده قابل انطباق می‏باشد:

نخستین لشگر کشی کورش به کشور “لیدیا” که در قسمت شمال آسیای صغیر قرار داشت صورت گرفت، و این کشور نسبت به مرکز حکومت کورش جنبه غربی داشت. هر گاه نقشه ساحل غربی آسیای صغیر را جلو روی خود بگذاریم خواهیم دید که قسمت اعظم ساحل در خلیجک‏های کوچک غرق می‏شود، مخصوصا در نزدیکی” ازمیر” که خلیج صورت چشمه‏ای به خود می‏گیرد.

قرآن می‏گوید ذو القرنین در سفر غربیش احساس کرد خورشید در چشمه گلالودی فرو می‏رود. این صحنه همان صحنه‏ای بود که کورش به هنگام فرو رفتن قرص آفتاب (در نظر بیننده) در خلیجک‏های ساحلی مشاهده کرد.

لشگرکشی دوم کورش به جانب شرق بود، چنان که “هردوت” می‏گوید:ذاین هجوم شرقی کوروشی بعد از فتح” لیدیا” صورت گرفت، مخصوصا طغیان بعضی از قبائل وحشی بیابانی کورش را به این حمله واداشت.

تعبیر قرآن” حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی‏ قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً” اشاره به سفر کورش به منتهای شرق است که مشاهده کرد خورشید بر قومی طلوع می‏کند که در برابر تابش آن سایبانی ندارند اشاره به اینکه آن قوم بیابان‏گرد و صحرانورد بودند.

کورش لشگر کشی سومی داشت که به سوی شمال، به طرف کوه‏های قفقاز بود، تا به تنگه میان دو کوه رسید، و برای جلوگیری از هجوم اقوام وحشی با درخواست مردمی که در آنجا بودند در برابر تنگه سد محکمی بنا کرد. این تنگه در عصر حاضر تنگه” داریال” نامیده می‏شود که در نقشه‏های موجود میان “ولادی کیوکز” و “تفلیس” نشان داده می‏شود، در همانجا که تا کنون دیوار آهنی موجود است، این دیوار همان سدی است که کورش بنا نموده زیرا اوصافی که قرآن در باره سد ذو القرنین بیان کرده کاملا بر آن تطبیق میکند.

این بود خلاصه آنچه در تقویت نظریه سوم بیان شده است.[۶]

درست است که در این نظریه نیز نقطه‏های ابهامی وجود دارد، ولی فعلا می‏توان از آن به عنوان بهترین نظریه در باره تطبیق ذو القرنین بر رجال معروف تاریخی نام برد.

سد ذو القرنین کجاست؟

گر چه بعضی میل دارند این سد را با دیوار معروف چین که هم اکنون برپاست و صدها کیلومتر ادامه دارد منطبق بدانند، ولی روشن است که دیوار چین نه از آهن و مس ساخته شده، و نه در یک تنگه باریک کوهستانی است، بلکه دیواری است که از مصالح معمولی بنا گردیده، و همانگونه که گفتیم صدها کیلو متر طول آنست، و الان هم موجود است.

بعضی دیگر اصرار دارند که این همان سد” مارب” در سرزمین یمن میباشد در حالی که سد مارب گر چه در یک تنگه کوهستانی بنا شده ولی برای جلوگیری از سیلاب و به منظور ذخیره آب بوده، و ساختمانش از آهن و مس نیست.

ولی طبق گواهی دانشمندان- همانگونه که در بالا نیز اشاره کردیم- در سرزمین قفقاز میان دریای خزر و دریای سیاه سلسله کوه‏هایی است همچون یک دیوار که شمال را از جنوب جدا می‏کند، تنها تنگه‏ای که در میان این کوه‏های دیوار مانند وجود دارد تنگه” داریال” معروف است، و در همانجا تا کنون دیوار آهنین باستانی به چشم می‏خورد، و به همین جهت بسیاری معتقدند که سد ذو القرنین همین سد است. جالب اینکه در آن نزدیکی نهری است بنام” سائرس” که بمعنی” کورش” است (یونانیان کورش را سائرس می‏نامیدند).

در آثار باستانی ارمنی از این دیوار به نام” بهاگ گورایی” یاد شده و معنی این کلمه” تنگه کورش” یا” معبر کورش” است، و این سند نشان می‏دهد که بانی این سد او بوده است.[۷]

یاجوج و ماجوج کیانند؟

در قرآن مجید در دو سوره از یاجوج و ماجوج سخن به میان آمده، یکی در آیات مورد بحث و دیگر در سوره انبیاء آیه ۹۶.

آیات قرآن به خوبی گواهی می‏دهد که این دو نام متعلق به دو قبیله وحشی خونخوار بوده است که مزاحمت شدیدی برای ساکنان اطراف مرکز سکونت خود داشته‏اند.

در تورات در کتاب” حزقیل” فصل سی و هشتم و فصل سی و نهم، و در کتاب رؤیای” یوحنا” فصل بیستم از آنها به عنوان” گوگ” و” ماگوگ” یاد شده است که معرب آن یاجوج و ماجوج می‏باشد.

به گفته مفسر بزرگ، علامه طباطبائی در” المیزان” از مجموع گفته‏های تورات استفاده می‏شود که ماجوج یا یاجوج و ماجوج، گروه یا گروه‏های بزرگی بودند که در دوردست‏ترین نقطه شمال آسیا زندگی داشتند مردمی جنگجو و غارتگر بودند.[۸]

بعضی معتقدند این دو کلمه عبری است، ولی در اصل از زبان یونانی به عبری منتقل شده است و در زبان یونانی” گاگ” و” ماگاگ” تلفظ می‏شده که در سایر لغات اروپایی نیز به همین صورت انتقال یافته است.

دلائل فراوانی از تاریخ در دست است که در منطقه شمال شرقی زمین در نواحی مغولستان در زمانهای گذشته گویی چشمه جوشانی از انسان وجود داشته، مردم این منطقه به سرعت زاد و ولد می‏کردند، و پس از کثرت و فزونی به سمت شرق، یا جنوب سرازیر می‏شدند، و همچون سیل روانی این سرزمینها را زیر پوشش خود قرار می‏دادند، و تدریجا در آنجا ساکن می‏گشتند. برای حرکت سیل‏آسای این اقوام، دورانهای مختلفی در تاریخ آمده است‏ که یکی از آنها دوران هجوم این قبائل وحشی در قرن چهارم میلادی تحت زمامداری” آتیلا” بود که تمدن امپراطوری روم را از میان بردند. و دوران دیگر که ضمنا آخرین دوران هجوم آنها محسوب می‏شود در قرن دوازدهم میلادی به سرپرستی چنگیز خان صورت گرفت که بر ممالک اسلامی و عربی، هجوم آوردند و بسیاری از شهرها از جمله بغداد را ویران نمودند.

در عصر کورش نیز هجومی از ناحیه آنها اتفاق افتاد که در حدود سال پانصد قبل از میلاد بود، ولی در این تاریخ، حکومت متحد ماد و فارس به وجود آمد و اوضاع تغییر کرد و آسیای غربی از حملات این قبائل آسوده شد.دبه این ترتیب نزدیک به نظر می‏رسد که یاجوج و ماجوج از همین قبائل وحشی بوده‏اند که مردم قفقاز به هنگام سفر کورش به آن منطقه تقاضای جلوگیری از آنها را از وی نمودند، و او نیز اقدام به کشیدن سد معروف ذو القرنین نمود.[۹]

————————————————————————————————————-

[۱] تفسیر فخر رازى ذیل آیات مورد بحث و کامل ابن اثیر جلد ۱ صفحه ۲۸۷، بعضى معتقدند نخستین کسى که این نظریه را ابراز کرده شیخ ابو على سینا در کتاب الشفاء بوده است.

[۲] المیزان جلد ۱۳ صفحه ۴۱۴.

[۳] این کتاب به فارسى ترجمه شده و بنام” ذو القرنین یا کورش کبیر” انتشار یافته، و بسیارى از مفسران و مورخان معاصر، این نظریه را با لحن موافق در کتابهاى خود مشروحا آورده‏اند.

[۴] به تفسیر نور الثقلین جلد سوم صفحات ۲۹۴ و ۲۹۵ مراجعه شود.

[۵] (۱) کتاب دانیال فصل هشتم جمله‏هاى ۱- ۴

[۶] براى توضیح بیشتر به کتاب” ذو القرنین یا کورش کبیر” و همچنین” فرهنگ قصص قرآن” مراجعه شود.

[۷] باز براى توضیح بیشتر به کتاب” ذو القرنین یا کورش کبیر” و” فرهنگ قصص قرآن” مراجعه فرمائید.

[۸] المیزان جلد ۱۳ صفحه ۴۱۱.

[۹] این متن به طور کامل و بدون تغییر از تفسیر نمونه، ج‏۱۲، ص ۵۴۳ تا ۵۵۲ آورده شده است.