نوشته های همسو:

رویکرد فقهی به جامه‌شناسی پیام، با نگاهی به اینستاگرام

گناه نگاه و نگاه گناه؛ در راستای شبکه ارتباطی تراز

طراحی شبکه اجتماعی تراز اسلامی باید با عناصر مؤثر در ارتباطات اسلامی همراه باشد، متأسفانه از شبکه های ارتباطی فقط عناصر ساختاری غربی مورد توجه قرار میگیرد و عناصر ساختاری و نیز عناصر بافتاری اسلامی رها می شوند. یکی از مهمترین عناصر در ساختار و نیز در بافتار ارتباطات اسلامی، حیا است. طبق فرمایش امام صادق در توحید مفضل، وجه تمایز انسان از حیوان، «حیا» است؛ نه آنچه ارسطوئیان آن را عقل می نامند (الانسان حیوان ناطق)؛ بنابراین «فصل» تماز بخش انسان و شبکه ارتباطی انسانی از حیوانات و شبکه ارتباطی حیوانات، غلظت خاصی از «حیا» است: «انْظُرْ یا مُفَضَّلُ إِلَى مَا خُصَّ بِهِ الْإِنْسَانُ دُونَ جَمِیعِ الْحَیوَانِ مِنْ هَذَا الْخَلْقِ الْجَلِیلِ قَدْرُهُ الْعَظِیمِ غَنَاؤُهُ أَعْنِی الْحَیاءَ». توحید المفضل، ص ۷۹؛ قم:داوری، بی تا. البته کم و زیاد بودن برخی دهش های خدا نیز جداکننده میان انسان و جانور است: «أَنَّهُ لَوْ لَا فَضِيلَةٌ فَضَّلَهُ بِهَا فِي الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ وَ النُّطْقِ كَانَ كَبَعْضِ الْبَهَائِم … وَ هَذَا لَمْ يَكُنْ مَانِعاً لِلْقِرْدِ أَنْ يُلْحَقَ بِالْإِنْسَانِ لَوْ أُعْطِيَ مِثْلَ ذِهْنِ الْإِنْسَانِ وَ عَقْلِهِ وَ نُطْقِهِ وَ الْفَصْلُ الْفَاصِلُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْإِنْسَانِ فِي الْحَقِيقَةِ هُوَ النَّقْصُ فِي الْعَقْلِ وَ الذِّهْنِ وَ النُّطْق‏» توحيد المفضل، مفضل بن عمر: 106.

«وَ زِنُوا أَعْمَالَکُمْ‏ بِمِیزَانِ الْحَیَاءِ قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا». منسوب به امام صادق (ع)، مصباح الشریعه، بیروت: اعلمی، ص۸۶.

برای روشن شدن آن، به بخشی از روایات بسیار درباره حیا می پردازیم. این پژوهش ناقص است و ان شاء الله توفیق کامل کردن آن حاصل شود.به نام خدا

بهشت بر فحاش کم حیا حرام شده است

رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: «إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الْجَنَّهَ عَلَى کُلِّ فَحَّاشٍ بَذِیٍّ قَلِیلِ الْحَیَاءِ لَا یُبَالِی مَا قَالَ وَ لَا مَا قِیلَ لَهُ، فَإِنَّکَ إِنْ فَتَّشْتَهُ لَمْ تَجِدْهُ إِلَّا لِغَیَّهٍ أَوْ شِرْکِ شَیْطَانٍ». کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج‏۲، ص ۹۵۶.

کمی حیا سبب دوام رنج و سختی است.

«أَنَا القَلِیلُ الْحَیَاءِ أَنَا الطَّوِیلُ الْعَنَاءِ». الصحیفه السجادیه، ص ۲۲۴.

یکی از آفات علما، کم حیایی است.

«آفَهُ الْعُلَمَاءِ ثَمَانِیَهٌ … وَ قِلَّهُ الْحَیَاءِ مِنَ اللَّهِ». مصباح الشریعه، ص۲۰.

نیت و تمایلات انسان تحت قدرت حیا در برابر خداوند است

«النِّیَّهُ تَبْدُو مِنَ الْقَلْبِ عَلَى قَدْرِ صَفَاءِ الْمَعْرِفَهِ وَ تَخْتَلِفُ عَلَى حَسَبِ اخْتِلَافِ الْإِیمَانِ فِی مَعْنَى قُوَّتِهِ وَ ضَعْفِهِ وَ صَاحِبُ النِّیَّهِ الْخَالِصَهِ نَفْسُهُ وَ هَوَاهُ مَعَهُ مَقْهُورَتَانِ تَحْتَ سُلْطَانِ تَعْظِیمِ اللَّهِ تَعَالَى وَ الْحَیَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ مِنْ طَبْعِهِ وَ شَهْوَتِهِ وَ مُنْیَهُ نَفْسِهِ مِنْهُ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَهٍ». مصباح الشریعه، ص ۵۴، الباب الثالث و العشرون فی النیه

تواضع مزرعه حیا است

«و قَدْ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَعَزَّ خَلْقِهِ وَ سَیِّدَ بَرِیَّتِهِ مُحَمَّداً بِالتَّوَاضُعِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ‏ وَ التَّوَاضُعُ مَزْرَعَهُ الْخُشُوعِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخَشْیَهِ وَ الْحَیَاءِ وَ إِنَّهُنَّ لَا یَتَبَیَّنَّ إِلَّا مِنْهَا». مصباح الشریعه، ص ۷۴.

حیا برای حساب الهی کافی است

قَالَ الصَّادِقُ(ع) لَوْ لَمْ یَکُنْ لِلْحِسَابِ مَهُولَهٌ إِلَّا حَیَاءُ الْعَرْضِ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ فَضِیحَهُ هَتْکِ السِّتْرِ عَلَى الْمَخْفِیَّاتِ لَحَقٌّ لِلْمَرْءِ أَنْ لَا یَهْبِطَ مِنْ رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ لَا یَأْوِیَ إِلَى عُمْرَانٍ وَ لَا یَأْکُلَ وَ لَا یَشْرَبَ وَ لَا یَنَامَ إِلَّا عَنِ اضْطِرَارٍ مُتَّصِلٍ بِالتَّلَفِ وَ مِثْلَ ذَلِکَ یَفْعَلُ مَنْ یَرَى الْقِیَامَهَ بِأَهْوَالِهَا وَ شَدَائِدِهَا قَائِمَهً فِی کُلِّ نَفْسٍ وَ یُعَایِنُ بِالْقَلْبِ بِالْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ حِینَئِذٍ یَأْخُذُ نَفْسَهُ بِالْمُحَاسَبَهِ کَأَنَّهُ إِلَى عَرَصَاتِهَا مَدْعُوٌّ وَ فِی غَمَرَاتِهَا مَسْئُولٌ … وَ قَالَ بَعْضُ الْأَئِمَّهِ حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا أَعْمَالَکُمْ بِمِیزَانِ الْحَیَاءِ قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا». مصباح الشریعه، ص ۸۵ و ۸۶.

اذا لم تستحیِ فاصنع ما شئت!

کم حیایی علامت نفاق

قَالَ الصَّادِقُ (ع): «عَلَامَهُ النِّفَاقِ قِلَّهُ الْمُبَالاهِ بِالْکَذِبِ وَ الْخِیَانَهُ وَ الْوَقَاحَهُ وَ الدَّعْوَى بِلَا مَعْنًى وَ اسْتِخَانَهُ الْعَیْنِ وَ السَّفَهُ وَ الْغَلَطُ وَ قِلَّهُ الْحَیَاءِ وَ اسْتِصْغَارُ الْمَعَاصِی وَ اسْتِیضَاعُ أَرْبَابِ الدِّینِ…». مصباح الشریعه، ص ۱۴۴.

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الْجَنَّهَ عَلى‏ کُلِّ فَحَّاشٍ بَذِی‏ءٍ، قَلِیلِ الْحَیَاءِ، لَایُبَالِی مَا قَالَ، وَ لَامَا قِیلَ لَهُ؛ فَإِنَّکَ إِنْ فَتَّشْتَهُ لَمْ تَجِدْهُ إِلَّا لِغَیَّهٍ أَوْ شِرْکِ شَیْطَانٍ. کافی، ج‏۴، ۸.

چیستی حیا

مصباح الشریعه، الباب التسعون فی الحیاء، ص۱۸۹

«قَالَ الصَّادِقُ(ع) الْحَیَاءُ نُورٌ جَوْهَرُهُ صَدْرُ الْإِیمَانِ وَ تَفْسِیرُهُ التَّثَبُّتُ عِنْدَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ یُنْکِرُهُ التَّوْحِیدُ وَ الْمَعْرِفَهُ؛ قَالَ النَّبِیُّ (ص): الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ فَقُیِّدَ الْحَیَاءُ بِالْإِیمَانِ وَ الْإِیمَانُ بِالْحَیَاءِ وَ صَاحِبُ الْحَیَاءِ خَیْرٌ کُلُّهُ وَ مَنْ حُرِمَ الْحَیَاءَ فَهُوَ شَرٌّ کُلُّهُ وَ إِنْ تَعَبَّدَ وَ تَوَرَّعَ وَ إِنَّ خُطْوَهً یَتَخَطَّاهُ فِی سَاحَاتِ هَیْبَهِ اللَّهِ بِالْحَیَاءِ مِنْهُ إِلَیْهِ خَیْرٌ لَهُ مِنْ عِبَادَهِ سَبْعِینَ سَنَهً وَ الْوَقَاحَهُ صَدْرُ النِّفَاقِ وَ الشِّقَاقِ وَ الْکُفْرِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ أَیْ إِذَا فَارَقْتَ الْحَیَاءَ فَکُلُّ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَأَنْتَ‏

مصباح الشریعه، ص ۱۹۰

بِهِ مُعَاقَبٌ وَ قُوَّهُ الْحَیَاءِ مِنَ الْحُزْنِ وَ الْخَوْفِ وَ الْحَیَاءُ مَسْکَنُ الْخَشْیَهِ وَ الْحَیَاءُ أَوَّلُهُ الْهَیْبَهُ وَ آخِرُهُ الرُّؤْیَهُ وَ صَاحِبُ الْحَیَاءِ مُشْتَغِلٌ بِشَأْنِهِ مُعْتَزِلٌ مِنَ النَّاسِ مُزْدَجِرٌ عَمَّا هُمْ فِیهِ وَ لَوْ تَرَکُوا صَاحِبَ الْحَیَاءِ مَا جَالَسَ أَحَداً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَاهُ عَنْ مَحَاسِنِهِ وَ جَعَلَ مَسَاوِیهِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ کَرَّهَهُ مُجَالَسَهَ الْمُعْرِضِینَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ الْحَیَاءُ خَمْسَهُ أَنْوَاعٍ حَیَاءُ ذَنْبٍ وَ حَیَاءُ تَقْصِیرٍ وَ حَیَاءُ کَرَامَهٍ وَ حَیَاءُ حُبٍّ وَ حَیَاءُ هَیْبَهٍ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِکَ أَهْلٌ وَ لِأَهْلِهِ مَرْتَبَهٌ عَلَى حِدَه^».

«پس حیاء را پوشاک خود قرار بده و عجز و نیازمندى را لباس خود». مصباح الشریعه، ترجمه مصطفوى، متن، ص۱۴۱.

حیا ویژگی اختصاصی انسان و عامل انجام بسیاری از کارهای نیک

«انْظُرْ یَا مُفَضَّلُ إِلَى مَا خُصَّ بِهِ الْإِنْسَانُ دُونَ جَمِیعِ الْحَیَوَانِ مِنْ هَذَا الْخَلْقِ الْجَلِیلِ قَدْرُهُ الْعَظِیمِ غَنَاؤُهُ أَعْنِی الْحَیَاءَ فَلَوْلَاهُ لَمْ یُقْرَ ضَیْفٌ وَ لَمْ یُوفَ بِالْعِدَاتِ وَ لَمْ تُقْضَ الْحَوَائِجُ وَ لَمْ یُتَحَرَّ الْجَمِیلُ وَ لَمْ یُتَنَکَّبِ‏ الْقَبِیحُ فِی شَیْ‏ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ حَتَّى إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأُمُورِ الْمُفْتَرَضَهِ أَیْضاً إِنَّمَا یُفْعَلُ لِلْحَیَاءِ فَإِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَوْ لَا الْحَیَاءُ لَمْ یَرْعَ حَقَّ وَالِدَیْهِ وَ لَمْ یَصِلْ ذَا رَحِمٍ وَ لَمْ یُؤَدِّ أَمَانَهً وَ لَمْ یَعِفَّ عَنْ فَاحِشَهٍ أَ فَلَا تَرَى کَیْفَ وَفَى الْإِنْسَانُ جَمِیعَ الْخِلَالِ الَّتِی فِیهَا صَلَاحُهُ وَ تَمَامُ أَمْرِه‏».توحید المفضل، ص۷۹

حفظ حیایکی از علل حرمت خمر

«وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَ الْخَمْرَ لِمَا فِیهَا مِنَ الْفَسَادِ وَ بُطْلَانِ الْعُقُولِ فِی الْحَقَائِقِ وَ ذَهَابِ الْحَیَاءِ مِنَ الْوَجْهِ وَ إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا سَکِرَ فَرُبَّمَا وَقَعَ عَلَى أُمِّهِ أَوْ قَتَلَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ یُفْسِدُ أَمْوَالَهُ وَ یَذْهَبُ بِالدِّینِ وَ یُسِی‏ءُ الْمُعَاشَرَهَ وَ یُوقِعُ الْعَرْبَدَهَ وَ هُوَ یُورِثُ مَعَ ذَلِکَ الدَّاءَ الدَّفِینَ». الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه السلام، ص ۲۸۲.

ایمان و حیا

امام صادق (ع): «الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْإِیمَانُ فِی الْجَنَّهِ وَ الْبَذَاءُ مِنَ الْجَفَاءِ وَ الْجَفَاءُ فِی النَّارِ». الزهد، النص، ص۶ و ۷. امام صادق عَلَیْهِ السَّلَامُ فرمود: «شرم و حیا جزء ایمان است و (اهل) ایمان در بهشت مى‏باشند. بى‏شرمى وناسزاگویى جزیى از جنایت و ستم است و (اهل) ستم جایگاهشان آتش است». زاهد کیست؟ وظیفه اش چیست؟، ترجمه الزهد، ص ۲۷. کافی، ج‏۳، ص۲۷۴.

امام صادق (ع): «الْحَیَاءُ وَ الْعَفَافُ وَ الْعِیُّ- أَعْنِی عِیَّ اللِّسَانِ‏^[۱] لَاعِیَّ الْقَلْبِ- مِنَ الْإِیمَانِ». کافی، ج‏۳، ص۲۷۴. «الْحَیَاءُ وَ الْإِیمَانُ مَقْرُونَانِ فِی قَرَنٍ‏^[۲]، فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ صَاحِبُهُ».^[۳] کافی، ج‏۳، ص ۲۷۵.

«الْحَیَاءُ وَ الْإِیمَانُ مَقْرُونَانِ فِی قَرَنٍ‏^[۴]، فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ صَاحِبُهُ».^[۵] کافی، ج‏۳، ص ۲۷۵.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا حَیَاءَ لَهُ».^[۶] کافی، ج‏۳، ص ۲۷۶.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ الْحَیَاءُ وَ الْإِیمَانُ کُلُّهُ فِی قَرَنٍ وَاحِدٍ فَإِذَا سُلِبَ أَحَدُهُمَا اتَّبَعَهُ الْآخَرُ. معانی الأخبار، النص، ۴۱۰.

وَ قَالَ(ع) لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ‏ … وَ لَا عِلْمَ کَالتَّفَکُّرِ وَ لَا عِبَادَهَ کَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ لَا إِیمَانَ کَالْحَیَاءِ وَ الصَّبْرِ وَ لَا حَسَبَ کَالتواضع». نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص ۴۸۸.

«ثلث الإیمان حیاء، و ثلثه عقل، و ثلثه جود». نثر اللآلئ، ترجمه شیخى، النص، ص ۵۸.

نور درخت ایمان

«الْإِیمَانُ شَجَرَهٌ أَصْلُهَا الْیَقِینُ وَ فَرْعُهَا الْتُّقَى وَ نُورُهَا الْحَیَاءُ وَ ثَمَرُهَا السَّخَاء». عیون الحکم و المواعظ، ص ص ۲۲.

کمال اسلام در چهار چیز است؛ از جمله حیا

«أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ إِسْلَامُهُ وَ لَوْ کَانَ مَا بَیْنَ قَرْنِهِ وَ قَدَمِهِ خَطَایَا (ذنوب) لَمْ یَنْقُصْهُ ذَلِکَ الصِّدْقُ وَ الْحَیَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الشُّکْرُ». الزهد، النص، ص ۲۶. کافی، ج‏۳، ص ۲۵۷.

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ وَ کَانَ مِنْ قَرْنِهِ‏^[۷] إِلى‏ قَدَمِهِ‏^[۸] ذُنُوباً، بَدَّلَهَا اللَّهُ حَسَنَاتٍ‏^[۹]: الصِّدْقُ، وَ الْحَیَاءُ، وَ حُسْنُ الْخُلُقِ، وَ الشُّکْرُ». کافی، ج‏۳، ص ۲۷۶ . و نیز در التمحیص، ۶۷.

«چهارند که در هر که باشند و از سر تا پایش گناه باشد خدا همه آن گناهان را به حسنه تبدیل کند: راستگوئى و حیاء و خوش خلقى و شکرگزارى.» أصول الکافی، ترجمه کمره‏اى، ج‏۴، ۳۲۵.

امام باقر (ع): «أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ إِیمَانُهُ وَ لَوْ کَانَ مَا بَیْنَ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ ذُنُوبٌ لَمْ یَنْقُصْهُ ذَلِکَ قَالَ هِیَ الصِّدْقُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَهِ وَ الْحَیَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ. تهذیب الأحکام، ج‏۶، ۳۵۰.

خوب و بد حیا

«وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ‏: الْحَیَاءُ عَلَى وَجْهَیْنِ: فَمِنْهُ الضَّعْفُ، وَ مِنْهُ قُوَّهٌ وَ إِسْلَامٌ وَ إِیمَانٌ». قرب الإسناد، النص، ص ۴۶.

امام صادق (ع): «مَنْ رَقَّ وَجْهُهُ، رَقَّ عِلْمُهُ‏^[۱۰]». کافی، ج‏۳، ص ۲۷۵. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: «الْحَیَاءُ حَیَاءَانِ: حَیَاءُ عَقْلٍ، وَ حَیَاءُ حُمْقٍ، فَحَیَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ، وَ حَیَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ».^[۱۱] کافی، ج‏۳، ص ۲۷۶. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ‏: «خَیْرُ نِسَائِکُمُ الَّتِی إِذَا خَلَتْ مَعَ زَوْجِهَا خَلَعَتْ لَهُ دِرْعَ الْحَیَاءِ، وَ إِذَا لَبِسَتْ لَبِسَتْ مَعَهُ دِرْعَ الْحَیَاءِ». کافی، ج‏۱۰، ص ۵۷۱.

وَ قَالَ(ع) قُرِنَتِ الْهَیْبَهُ بِالْخَیْبَهِ وَ الْحَیَاءُ بِالْحِرْمَانِ وَ الْحِکْمَهُ ضَالَّهُ الْمُؤْمِنِ فَلْیَطْلُبْهَا وَ لَوْ فِی أَیْدِی أَهْلِ الشَّرِّ». تحف العقول، النص، ۲۰۱.

وَ قَالَ(ع) قُرِنَتِ الْهَیْبَهُ بِالْخَیْبَهِ وَ الْحَیَاءُ بِالْحِرْمَانِ وَ الْفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ» نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص ۴۷۱.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ الْحَیَاءُ خَیْرٌ کُلُّهُ. معانی الأخبار، النص، ۴۰۹.

«وَ اعْلَمْ أَنَّ لِلْحَیَاءِ مِقْدَاراً، فَإِنْ زَادَ عَلَى ذَلِکَ فَهُوَ ضَعْفٌ». نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص ۱۴۴.

حیا در درون خانه

«قَالَ عِیسَى بْنُ مَرْیَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ‏: إِذَا قَعَدَ أَحَدُکُمْ فِی مَنْزِلِهِ فَلْیُرْخِ عَلَیْهِ سِتْرَهُ، فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَسَّمَ الْحَیَاءَ کَمَا قَسَّمَ الرِّزْقَ». قرب الإسناد، النص، ص ۴۶.

یکی از برکات حضور همواره در مسجد، حیا در ارتکاب گناه

«قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍ‏: مَنْ أَدْمَنَ الِاخْتِلَافَ إِلَى الْمَسَاجِدِ لَمْ یَعْدَمْ وَاحِدَهً مِنْ سَبْعٍ: أَخاً یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ، أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً، أَوْ رَحْمَهً مُنْتَظَرَهً، أَوْ آیَهً مُحْکَمَهً، أَوْ یَسْمَعُ کَلِمَهً تَدُلُّ عَلَى هُدًى- أَوْ أنه أظنه قَالَ: سُدَّهً أَوْ رِشْدَهً- تَصُدُّهُ عَنْ رَدًى، أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً حَیَاءً أَوْ تَقْوَى». قرب الإسناد، النص، ص ۶۸.

عقل و حیا

امیرالمؤمین (ع): «هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَى آدَمَ(ع) فَقَالَ یَا آدَمُ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أُخَیِّرَکَ بَیْنَ ثَلَاثَهٍ فَاخْتَرْ وَاحِدَهً وَ دَعِ اثْنَتَیْنِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا الثَّلَاثَهُ فَقَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَیَاءُ وَ الدِّینُ فَقَالَ آدَمُ فَإِنِّی قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِلْحَیَاءِ وَ الدِّینِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ فَقَالا یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیْثُ کَانَ قَالَ فَشَأْنَکُمَا وَ عَرَجَ». المحاسن، ج‏۱، ص ۱۹۱. کافی، ج‏۱، ص ۲۵.

«اصبغ بن نباته از على علیه السلام روایت میکند که جبرئیل بر آدم نازل شد و گفت: اى آدم من مأمور شده‏ام که ترا در انتخاب یکى از سه چیز مخیر سازم پس یکى را برگزین و دوتا را واگذار. آدم گفت چیست آن سه چیز؟ گفت: عقل و حیاء و دین آدم گفت عقل را برگزیدم، جبرئیل بحیاء و دین گفت شما بازگردید و او را واگذارید، آن دو گفتند اى جبرئیل ما مأموریم هرجا که عقل باشد با او باشیم. گفت خود دانید و بالا رفت».

أصول الکافی، ترجمه مصطفوى، ج‏۱، ۱۱.

امام صادق (ع) در وصف خطبه همام: «عَقَلَ فَاسْتَحْیَا، وَ قَنِعَ فَاسْتَغْنى‏، حَیَاؤُهُ‏ یَعْلُو شَهْوَتَهُ، وَ وُدُّهُ یَعْلُو حَسَدَهُ‏^[۱۲]». کافی، ج‏۳، ص ۵۸۰.

عَلِیُّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(ع): «الْحَیَاءُ وَ الدِّینُ مَعَ الْعَقْلِ حَیْثُ کَانَ». کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج‏۲، ۲۶۹.

حیا از جنود عقل است

« کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ عِنْدَهُ عِدَّهٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ(ع) اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ اعْرِفُوا الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا … النَّظَافَهُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَارَهَ وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهُ الْخُلْعَ …». المحاسن، ج‏۱، ص ۱۹۶ و ۱۹۷. «وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهُ الْجَلَعَ» کافی، ج‏۱، ص ۴۹.

«… النَّظَافَهُ الْقَذَرُ الْحَیَاءُ الْقِحَهُ» تحف العقول، النص، ۴۰۲.

وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ التَّجَبُّرَ وَ الْعَفْوُ وَ ضِدَّهُ الْحِقْدَ وَ الرِّقَّهُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَهَ وَ الْیَقِینُ وَ ضِدَّهَا الشَّکَّ وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ وَ التَّفَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ… وَ النَّظَافَهُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهُ الْخَلْعَ … الخصال، ج‏۲، ۵۹۰.

علل الشرائع، ترجمه مسترحمى، النص، ص ۲۴۹.

است، وفا و ضدش مکر و حیله است، طاعت (خداوند) و ضدش معصیت است، خضوع و ضدش تکبر (و خود برتر بینى) است، محبت و ضدش بغض است، راستگوئى و ضدش دروغگوئیست، حق و ضدش باطل است، امانت (نگاهدارى) و ضدش خیانت (در امانت) است، اخلاص (در اعمال) و ضدش شرک (و مخلوط بودن عمل بریا) است، شهامت (و زیرکى قلب) است و ضدش کندى (قلب) است، فطانت و زیرکى (چیزها است بصفات و آثارش) و ضدش نفهمى و بى‏شعورى است، معرفت (بحق) و ضدش انکار است، همراهى و ضدش اظهار دشمنى است، حفظ عیب و ضدش دوروئى (که در پیش رو تملق میگوید براى مکر و حیله)، رازپوشى و کتمان اسرار و ضدش إفشاء راز و اسرار (دیگران) است، نماز (خواندن) و ضدش ضایع نمودن نماز است، روزه (گرفتن) و ضدش روزه نگرفتن است، جهاد (و جنگ در راه خدا) و ضدش ترک جهاد است، (رفتن بمکه براى اعمال) حج و ضدش فراموشى عهد و میثاقست (چون خداوند عهد و میثاق گرفته از بندگانش که حج بجا آورند، و حج براى تجدید عهد و میثاق است) نگهدارى سخن و ضدش سخن چینى است، نیکوئى بپدر و مادر و ضدش عاق آنها شدن است حقیقت و ضدش ریا است، کار نیکو کردن و ضدش مرتکب کارهاى زشت شدنست، خود پوشى و ضدش جلوه فروشى است، تقیه و ضدش بى‏پروائى (و اشاعه راز) است، انصاف و ضدش بى‏انصافیست، نظافت و پاکیزگى و ضدش کثیفى است، حیاء و ضدش دریده‏گیست، میانه روى (در امور خاصه در زندگى) و ضدش تجاوز از حد نمودن، آرامش و راحتى (دنیا و آخرت) و ضدش تعب و رنج است، آسان (گرفتن امور زندگى) و ضدش صعوبت و سختى است، رشد و نمو (بسعادت) و ضدش نقص (و انحطاط به بدبختى) است، عافیت (و عاقبت بخیرى) و ضدش بلا و گرفتارى است (بسبب رفتار بد)، بقدر معاش و باندازه احتیاج از دنیا گرفتن و ضدش زیاده از قدر احتیاج از دنیا گرفتن است، حکمت و دانائى و ضدش بدنبال هواى نفس رفتن، وقار و ضدش خفت و سبکى (و مبادرت بکارهاى زشت نمودن) است، سعادت و خوشبختى‏

لباس اسلام

«رَسُولُ اللَّهِ (ص):‏ الْإِسْلَامُ عُرْیَانٌ فَلِبَاسُهُ الْحَیَاءُ وَ زِینَتُهُ الْوَفَاءُ وَ مُرُوءَتُهُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ عِمَادُهُ الْوَرَعُ وَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ الْإِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ». المحاسن، ج‏۱، ص ۲۸۶. کافی، ج‏۳، ص ۱۱۸.

وَ قَالَ ص‏ مَنْ أَلْقَى جِلْبَابَ الْحَیَاءِ لَا غِیبَهَ لَهُ. تحف العقول، النص، ۴۵.

وَ قَالَ ص‏ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ کَانَ مُسْلِماً فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْإِسْلَامُ فَقَالَ الْإِسْلَامُ عُرْیَانٌ وَ لِبَاسُهُ التَّقْوَى وَ شِعَارُهُ الْهُدَى وَ دِثَارُهُ الْحَیَاءُ وَ مِلَاکُهُ الْوَرَعُ وَ کَمَالُهُ الدِّینُ وَ ثَمَرَتُهُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ الْإِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ. تحف العقول، النص، ۵۲.

یَا عَلِیُّ أَنِینُ الْمُؤْمِنِ تَسْبِیحٌ وَ صِیَاحُهُ تَهْلِیلٌ وَ نَوْمُهُ عَلَى الْفِرَاشِ عِبَادَهٌ وَ تَقَلُّبُهُ مِنْ جَنْبٍ إِلَى جَنْبٍ جِهَادٌ فِی سَبِیلِ الل… یَا عَلِیُّ الْإِسْلَامُ عُرْیَانٌ فَلِبَاسُهُ الْحَیَاءُ وَ زِینَتُهُ الْوَفَاءُ وَ مُرُوءَتُهُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ عِمَادُهُ الْوَرَعُ وَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ الْإِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ. من لا یحضره الفقیه، ج‏۳، ۵۰۶.

حیا را رداء خود قرار بده؛ روپوشی از حیا

«فَاجْعَلِ الْحَیَاءَ رِدَاءً وَ الْعَجْزَ إِزَاراً» مصباح الشریعه، ص ۸۸.

«حیاء المرء ستره». نثر اللآلئ، ترجمه شیخى، النص، ۶۲.

حیای اولیه هاروت و ماروت و گناه آنان در شرایط حیا کُش

امیرالمؤمنین می فرماید که خداوند فرشتگان را بر انسان گواه کرد و هر خلقی در معصیتی بود، هاروت و ماروت گفتند که اینها همان هستند پدرشان را با دست خود آفریدی و فرشتگانت را برایش به سجده واداشتی و اینکه از امر تو سرپیچی می کنند! خداوند فرمود که اگر شما هم همانند آنان آزمایش می شدید، چه بسا مثل آنان بودید! آنگاه آنان به عزت خداوند سوگند خوردند که چنین نیست! خداوند آنان را به زمین آورد و به آنان شهوت داد و گفت که شرک نورزید و نفس محترم را نکشید و زنا نکنید. هر یک از آنان مشغول داوری در جایی شد؛ روزی زنی زیبا دادخواهی نزد هاروت برد؛ هارود دلباخته وی شد و صراحتاً گفت که حق با تو است؛ اما تا خواسته جنسی مرا نپذیری، به حق تو داوری نمی کنم. زن پذیرفت و در زمان و مکان خاصی قرار گذاشت. آنگاه نزد ماروت رفت و در همان مساله دادخواهی کرد و ماروت هم از سر شهوت خواستار تمکین وی شد و او در همان زمان و مکان قبلی قرار گذاشت. در روز مقرر، هر سه سر وعده امدند! ابتدا حیای حضور، هاروت و ماروت را سرافکنده کرد، اما کم کم حیا از میان رفت و هر دو با هم شروع به درخواست جنسی نامشروع از آن زن کردند؛ آن زن هم شرط و شروط گذاشت، آنان را به سجده بر بت خود، نوشیدن شراب و قتل یک نفر که به آن مکان آمده بود واداشت و … در پایان هم تقاضای آنان را رد پاسخ نداد! «فاتفقا جمیعا عندها فی تلک الساعه، فاستحى کل واحد من صاحبه حیث رآه و طأطأ رءوسها و نکسا، ثم نزع الحیاء منهما؛ …^[۱۳]». تفسیر العیاشی، ج‏۱، ص ۵۵.

دیدن، سبب حیا کردن است؛ پس روز حاجت بطلبید تا چشم در چشم بیفتد! و شب ازدواج کنید تا حیا مانعی نشود!

امام باقر (ع): «إذا طلبتم الحوائج فاطلبوها بالنهار، فإن الله جعل الحیاء فی العینین، و إذا تزوجتم فتزوجوا باللیل؛ قال الله «جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً». تفسیر العیاشی، ج‏۱، ص ۳۷۰.

طلب حاجت از مردم سبب از بین رفتن حیا

امام صادق (ع): «طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلَى النَّاسِ اسْتِلَابٌ لِلْعِزِّ، وَ مَذْهَبَهٌ لِلْحَیَاءِ». کافی، ج‏۳، ۳۸۲. پیامبر اعظم (ص): فَاسْتَعِفُّوا عَنِ السُّؤَالِ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ إِنَّ الْأَرْزَاقَ دُونَهَا حُجُبٌ، فَمَنْ شَاءَ قَنى‏ حَیَاءَهُ‏^[۱۴]، وَ أَخَذَ رِزْقَهُ». کافی، ج‏۷، ص۲۵۲.

پیامد بی حیا شدن

سلمان فارسی: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- هَلَاکَ عَبْدٍ، نَزَعَ مِنْهُ الْحَیَاءَ، فَإِذَا نَزَعَ مِنْهُ الْحَیَاءَ، لَمْ تَلْقَهُ‏ إِلَّا خَائِناً مَخُوناً، فَإِذَاکَانَ خَائِناً مَخُوناً، نُزِعَتْ‏ مِنْهُ الْأَمَانَهُ، فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ الْأَمَانَهُ، لَمْ تَلْقَهُ‏ إِلَّا فَظّاً^[۱۵] غَلِیظاً، فَإِذَا کَانَ فَظّاً غَلِیظاً، نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَهُ^[۱۶] الْإِیمَانِ، فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَهُ الْإِیمَانِ، لَمْ تَلْقَهُ‏^[۱۷] إِلَّا شَیْطَاناً مَلْعُوناً^[۱۸].^[۱۹] کافی، ج۳، ص ۷۱۴ و ۷۱۵.

از بین رفتن حشمت سبب از بین رفتن حیا

امام موسی کاظم (ع): «لَا تُذْهِبِ الْحِشْمَهَ^[۲۰] بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَخِیکَ، أَبْقِ مِنْهَا؛ فَإِنَّ ذَهَابَهَا ذَهَابُ الْحَیَاءِ».^[۲۱] کافی، ج‏۴، ص۷۶۹ و ۷۷۰

حیاء مهار کننده شهوت

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: «خَلَقَ اللَّهُ الشَّهْوَهَ عَشَرَهَ أَجْزَاءٍ، فَجَعَلَ تِسْعَهَ أَجْزَاءٍ فِی النِّسَاءِ، وَ جُزْءاً وَاحِداً فِی الرِّجَالِ، وَ لَوْ لَامَا جَعَلَ اللَّهُ فِیهِنَّ مِنَ الْحَیَاءِ عَلى‏ قَدْرِ أَجْزَاءِ الشَّهْوَهِ، لَکَانَ لِکُلِّ رَجُلٍ تِسْعُ نِسْوَهٍ مُتَعَلِّقَاتٍ بِهِ». کافی، ج‏۱۰، ۶۰۸.

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: «فُضِّلَتِ الْمَرْأَهُ عَلَى الرَّجُلِ بِتِسْعَهٍ وَ تِسْعِینَ مِنَ اللَّذَّهِ، وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلْقى‏ عَلَیْهِنَّ الْحَیَاءَ». کافی، ج‏۱۰، ۶۰۹.

حیای پیامبر

«وَ کَانَ النَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا کَلَّمَ اسْتَحْیَا، وَ عَرِقَ، وَ غَضَّ طَرْفَهُ عَنِ النَّاسِ حَیَاءً حِینَ کَلَّمُوهُ، فَنَزَلَ». کافی، ج‏۱۱، ص۳۰۶.

محل حیا

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «الْحَزْمُ فِی الْقَلْبِ، وَ الرَّحْمَهُ وَ الْغِلْظَهُ فِی الْکَبِدِ، وَ الْحَیَاءُ فِی الرِّیَهِ». کافی، ج‏۱۵، ۴۴۸.‏

سیر انشعابات عقل تا حیا و انشعابات ناشی از حیا

«فِی جُمْلَهِ خَبَرٍ طَوِیلٍ وَ مَسَائِلَ کَثِیرَهٍ سَأَلَهُ عَنْهَا رَاهِبٌ یُعْرَفُ بِشَمْعُونَ بْنِ لَاوَى بْنِ یَهُودَا مِنْ حَوَارِیِّ عِیسَى(ع) فَأَجَابَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا سَأَلَ عَنْهُ عَلَى کَثْرَتِهِ فَآمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ کَتَبْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَهِ إِلَیْهِ وَ مِنْهُ‏ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَقْلِ مَا هُوَ وَ کَیْفَ هُوَ وَ مَا یَتَشَعَّبُ مِنْهُ وَ مَا لَا یَتَشَعَّبُ وَ صِفْ لِی طَوَائِفَهُ کُلَّهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ فَالْعَقْلُ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ وَ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَعْظَمَ مِنْکَ وَ لَا أَطْوَعَ مِنْکَ بِکَ أُبْدِأُ وَ بِکَ أُعِیدُ لَکَ الثَّوَابُ وَ عَلَیْکَ الْعِقَابُ‏^[۲۲]– فَتَشَعَّبَ مِنَ الْعَقْلِ الْحِلْمُ وَ مِنَ الْحِلْمِ الْعِلْمُ وَ مِنَ الْعِلْمِ الرُّشْدُ وَ مِنَ الرُّشْدِ الْعَفَافُ وَ مِنَ الْعَفَافِ الصِّیَانَهُ وَ مِنَ الصِّیَانَهِ الْحَیَاءُ وَ مِنَ الْحَیَاءِ الرَّزَانَهُ وَ مِنَ الرَّزَانَهِ الْمُدَاوَمَهُ عَلَى الْخَیْرِ وَ مِنَ الْمُدَاوَمَهِ عَلَى الْخَیْرِ کَرَاهِیَهُ الشَّرِّ وَ مِنْ کَرَاهِیَهِ الشَّرِّ

تحف العقول، النص، ص ۱۶

طَاعَهُ النَّاصِحِ‏^[۲۳] فَهَذِهِ عَشَرَهُ أَصْنَافٍ مِنْ أَنْوَاعِ الْخَیْرِ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْ هَذِهِ الْعَشَرَهِ الْأَصْنَافِ عَشَرَهُ أَنْوَاعٍ فَأَمَّا … وَ أَمَّا الْعَفَافُ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهُ الرِّضَا وَ الِاسْتِکَانَهُ وَ الْحَظُّ وَ الرَّاحَهُ وَ التَّفَقُّدُ وَ الْخُشُوعُ وَ التَّذَکُّرُ وَ التَّفَکُّرُ وَ الْجُوُ وَ السَّخَاءُ فَهَذَا مَا یَتَشَعَّبُ لِلْعَاقِلِ بِعَفَافِهِ رِضىً بِاللَّهِ وَ بِقَسْمِهِ‏^[۲۴] وَ أَمَّا الصِّیَانَهُ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهَا الصَّلَاحُ وَ التَّوَاضُعُ وَ الْوَرَعُ وَ الْإِنَابَهُ وَ الْفَهْمُ وَ الْأَدَبُ وَ الْإِحْسَانُ وَ التَّحَبُّبُ وَ الْخَیْرُ وَ اجْتِنَاءُ الْبِشْرِ فَهَذَا مَا أَصَابَ الْعَاقِلُ بِالصِّیَانَهِ فَطُوبَى لِمَنْ أَکْرَمَهُ مَوْلَاهُ بِالصِّیَانَهِ^[۲۵]– وَ أَمَّا الْحَیَاءُ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهُ اللِّینُ وَ الرَّأْفَهُ وَ الْمُرَاقَبَهُ لِلَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَهِ وَ السَّلَامَهُ وَ اجْتِنَابُ الشَّرِّ وَ الْبَشَاشَهُ وَ السَّمَاحَهُ وَ الظَّفَرُ وَ حُسْنُ الثَّنَاءِ عَلَى الْمَرْءِ فِی النَّاسِ فَهَذَا مَا أَصَابَ الْعَاقِلُ بِالْحَیَاءِ فَطُوبَى لِمَنْ قَبِلَ نَصِیحَهَ اللَّهِ وَ خَافَ فَضِیحَتَهُ‏^[۲۶] وَ أَمَّا الرَّزَانَهُ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهَا اللُّطْفُ وَ الْحَزْمُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَهِ وَ تَرْکُ الْخِیَانَهِ وَ صِدْقُ اللِّسَانِ وَ تَحْصِینُ الْفَرْجِ وَ اسْتِصْلَاحُ الْمَالِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْعَدُوِّ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَرْکُ السَّفَهِ فَهَذَا مَا أَصَابَ الْعَاقِلُ بِالرَّزَانَهِ فَطُوبَى لِمَنْ تَوَقَّرَ وَ لِمَنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ خِفَّهٌ وَ لَا جَاهِلِیَّهٌ وَ عَفَا وَ صَفَحَ‏^[۲۷] وَ أَمَّا الْمُدَاوَمَهُ عَلَى الْخَیْرِ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهُ تَرْکُ الْفَوَاحِشِ وَ الْبُعْدُ مِنَ الطَّیْشِ وَ التَّحَرُّجُ وَ الْیَقِینُ وَ حُبُّ النَّجَاهِ وَ طَاعَهُ الرَّحْمَنِ وَ تَعْظِیمُ الْبُرْهَانِ وَ اجْتِنَابُ الشَّیْطَانِ-

تحف العقول، النص، ص ۱۸

وَ الْإِجَابَهُ لِلْعَدْلِ وَ قَوْلُ الْحَقِّ فَهَذَا مَا أَصَابَ الْعَاقِلُ بِمُدَاوَمَهِ الْخَیْرِ فَطُوبَى لِمَنْ ذَکَرَ أَمَامَهُ وَ ذَکَرَ قِیَامَهُ وَ اعْتَبَرَ بِالْفَنَاءِ^[۲۸] وَ أَمَّا کَرَاهِیَهُ الشَّرِّ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهُ الْوَقَارُ وَ الصَّبْرُ وَ النَّصْرُ وَ الِاسْتِقَامَهُ عَلَى الْمِنْهَاجِ وَ الْمُدَاوَمَهُ عَلَى الرَّشَادِ وَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ التَّوَفُّرُ وَ الْإِخْلَاصُ وَ تَرْکُ مَا لَا یَعْنِیهِ وَ الْمُحَافَظَهُ عَلَى مَا یَنْفَعُهُ فَهَذَا مَا أَصَابَ الْعَاقِلُ بِالْکَرَاهِیَهِ لِلشَّرِّ فَطُوبَى لِمَنْ أَقَامَ بِحَقِّ اللَّهِ وَ تَمَسَّکَ بِعُرَى سَبِیلِ اللَّهِ‏^[۲۹] وَ أَمَّا طَاعَهُ النَّاصِحِ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهَا الزِّیَادَهُ فِی الْعَقْلِ وَ کَمَالُ اللُّبِّ وَ مَحْمَدَهُ الْعَوَاقِبِ وَ النَّجَاهُ مِنَ اللَّوْمِ وَ الْقَبُولُ وَ الْمَوَدَّهُ وَ الِانْشِرَاحُ‏^[۳۰] وَ الْإِنْصَافُ وَ التَّقَدُّمُ فِی الْأُمُورِ وَ الْقُوَّهُ عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ فَطُوبَى لِمَنْ سَلِمَ مِنْ مَصَارِعِ الْهَوَى‏^[۳۱] فَهَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا تَتَشَعَّبُ مِنَ الْعَقْلِ قَالَ شَمْعُونُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَعْلَامِ الْجَاهِلِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص …

تحف العقول، النص، ص ۲۰

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَمَّا عَلَامَهُ الصَّادِقِ فَأَرْبَعَهٌ یَصْدُقُ فِی قَوْلِهِ وَ یُصَدِّقُ وَعْدَ اللَّهِ وَ وَعِیدَهُ وَ یُوفِی بِالْعَهْدِ وَ یَجْتَنِبُ الْغَدْرَ وَ أَمَّا عَلَامَهُ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَرْؤُفُ وَ یَفْهَمُ وَ یَسْتَحْیِی‏^[۳۲]

تحف العقول، النص، ص ۲۳

… وَ إِذَا أَتَاکَ وَ قَالَ لَکَ مَا أَکْثَرَ إِحْسَانَکَ یُرِیدُ أَنْ یُدْخِلَکَ الْعُجْبَ‏^[۳۳] فَقُلْ إِسَاءَتِی أَکْثَرُ مِنْ إِحْسَانِی وَ إِذَا أَتَاکَ وَ قَالَ لَکَ مَا أَکْثَرَ صَلَاتَکَ فَقُلْ غَفْلَتِی أَکْثَرُ مِنْ صَلَاتِی وَ إِذَا قَالَ لَکَ کَمْ تُعْطِی النَّاسَ فَقُلْ مَا آخُذُ أَکْثَرُ مِمَّا أُعْطِی وَ إِذَا قَالَ لَکَ مَا أَکْثَرَ مَنْ یَظْلِمُکَ فَقُلْ مَنْ ظَلَمْتُهُ أَکْثَرُ وَ إِذَا أَتَاکَ وَ قَالَ لَکَ کَمْ تَعْمَلُ فَقُلْ طَالَمَا عَصَیْتُ …

علل الشرائع، ترجمه مسترحمى، النص، ص ۲۴۵.

و منشعب مى‏شود از: حیاء، نرمی (و خوش کلامى)، رأفت (و مهربانى نمودن بدیگران)، رحمت (و لطف به زیردستان)، مداومت (به کارهاى خیر)، بشاشت و خورسندى، مطاوعت (و پیروى دستورات خدا و رسول و ائمه علیهم السّلام)، ذلیل نمودن نفس (أماره سرکش) خویشتن‏دارى (از محرمات و بدیها)، پرهیز (از مکروهات و گناه)، و خوش اخلاقى.

علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏۱، ۳۹۳: از حیاء و شرم ده شعبه منشعب مى‏شود به این شرح: پاکیزگى، ضدّ آن قذارت و آلودگى است، حیاء و شرم داشتن، ضدّ آن خلع و پرده درى مى‏باشد، قصد و تعدّى نکردن، ضدّ آن تعدّى و تجاوز به حقوق دیگران مى‏باشد، راحتى و آرامش، ضدّ آن تعب و رنج مى‏باشد. علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏۱، ۴۰۱.

بی حیا غیب ندارد

وَ قَالَ ص‏ مَنْ أَلْقَى جِلْبَابَ الْحَیَاءِ لَا غِیبَهَ لَهُ. تحف العقول، النص، ۴۵.

حیا وسیله رسیدن به هر زیبایی

تحف العقول، النص، ۸۴.

… وَ الْحَیَاءُ سَبَبٌ إِلَى کُلِّ جَمِیلٍ وَ أَوْثَقُ الْعُرَى التَّقْوَى وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّه… وَ الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَهِ یَشُبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجِ وَ کَمْ مِنْ دَنِفٍ قَدْ نَجَا وَ صَحِیحٍ قَدْ هَوَى وَ قَدْ یَکُونُ الْیَأْسُ إِدْرَاکاً إِذَا کَانَ الطَّمَعُ هَلَاکاً وَ لَیْسَ کُلُّ عَوْرَهٍ تُظْهَرُ وَ لَا کُلُّ فَرِیضَهٍ تُصَابُ وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِیرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ الْأَعْمَى رُشْدَهُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ طَلَبَ وَجَدَ وَ لَا کُلُّ مَنْ تَوَقَّى نَجَا … لَا تُکْثِرِ الْعِتَابَ فَإِنَّهُ یُورِثُ الضَّغِینَهَ وَ یُجَرُّ إِلَى الْبِغْضَهِ

کثرت کلام کثرت خطا و قلت حیا و قلت ورع

… وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ‏^[۳۴] وَ مَنْ کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ‏ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ‏ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ …». تحف العقول، النص، ۸۴.

… تَصْفِیَهُ الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ تَخْلِیصُ النِّیَّهِ عَنِ الْفَسَادِ أَشَدُّ عَلَى الْعَامِلِینَ مِنْ طُولِ الْجِهَادِ هَیْهَاتَ لَوْ لَا التُّقَى کُنْتُ … وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ‏ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ‏ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ. تحف العقول، النص، ۹۹.

برادری با با حیا

عهدنامه اشتر:

وَ لَیْسَتْ تَصْلُحُ الْأُمُورُ بِالْإِدْغَالِ فَاصْطَفِ لِوِلَایَهِ أَعْمَالِکَ أَهْلَ الْوَرَعِ وَ الْعِلْمِ وَ السِّیَاسَهِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَهِ وَ الْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَهِ وَ الْقِدَمِ فِی الْإِسْلَامِ فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً مِنْ غَیْرِهِمْ فَلْیَکُونُوا أَعْوَانَکَ عَلَى مَا تَقَلَّدْتَ ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیْهِمْ فِی الْعَمَالاتِ وَ وَسِّعْ عَلَیْهِمْ فِی الْأَرْزَاقِ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ قُوَّهً لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًى عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ وَ حُجَّهً عَلَیْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَکَ ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ». تحف العقول، النص، ۸۴.

حمام و خانه بی حیایی

وَ قَالَ ع- بِئْسَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ یَهْتِکُ السِّتْرَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَیَاءِ. من لا یحضره الفقیه، ج‏۱، ۱۱۵.

ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ‏ناشر دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم‏، ۱۴۱۳ ق‏.

خدا اهل حیا را دوست دارد

فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِیمٌ یَسْتَحْیِی وَ یُحِبُّ أَهْلَ الْحَیَاءِ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ أَشَدُّکُمْ إِکْرَاماً لِحَلَائِلِهِمْ. من لا یحضره الفقیه، ج‏۳، ۵۰۶.

ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ۱۷۲،

حیای خدا از متعبد خائف از گناه

یا مُوسَى أَمَّا الْمُتَقَرِّبُونَ إِلَیَّ بِالْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَتِی فَهُمْ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَى لَا یُشَارِکُهُمْ فِیهِ أَحَدٌ وَ أَمَّا الْمُتَعَبِّدُونَ إِلَیَّ بِالْوَرَعِ مِنْ مَحَارِمِی فإن [فَإِنِّی‏] أُفَتِّشُ النَّاسَ عَلَى أَعْمَالِهِمْ وَ لَا أُفَتِّشُهُمْ حَیَاءً مِنْهُمْ

حیا ذکر عقل است

… ذِکْرُ الْعَقْلِ التَّعْظِیمُ وَ الْحَیَاءُ وَ ذِکْرُ الْمَعْرِفَهِ التَّسْلِیمُ وَ الرِّضَا وَ ذِکْرُ السِّرِّ عَلَى رُؤْیَهِ ‏.^[۳۵] الخصال، ج‏۲، ص ۴۰۴

حیا، چشم عقل

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ نُورٍ مَخْزُونٍ مَکْنُونٍ فِی سَابِقِ عِلْمِهِ الَّتِی لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَیَاءَ عَیْنَیْهِ وَ الحِکْمَهَ لِسَانَهُ وَ الرَّأْفَهَ هَمَّهُ وَ الرَّحْمَهَ قَلْبَهُ ثُمَّ حَشَاهُ وَ قَوَّاهُ بِعَشَرَهِ أَشْیَاءَ بِالْیَقِینِ وَ الْإِیمَانِ…^[۳۶]

رسول خدا (ص) فرمود براستى خداوند عقل را از نورى که در پیشینه علم خودش گنجى نهفته بود و هیچ پیغمبر مرسل و فرشته مقربى را بدان دسترس نبود بیافرید و از دانش جانش داد و فهم را روحش نموده زهد را سرش قرار داد و حیاء را دو چشمش و حکمت را زبانش و مهربانى را همتش و دلسوزى را دلش سپس او را بده چیز آکنده و نیرومند کرد یقین، ایمان. الخصال، ترجمه کمره‏اى، ج‏۲، ۱۹۳.

مراتب زوال حیا در زنان

امام صادِقِ(ع): الْحَیَاءُ عَلَى عَشَرَهِ أَجْزَاءٍ تِسْعَهٌ فِی النِّسَاءِ وَ وَاحِدَهٌ فِی الرِّجَالِ فَإِذَا حَاضَتِ الْجَارِیَهُ ذَهَبَ جُزْءٌ مِنْ حَیَائِهَا فَإِذَا تَزَوَّجَتْ ذَهَبَ جُزْءٌ فَإِذَا افْتُرِعَتْ ذَهَبَ جُزْءٌ فَإِذَا وَلَدَتْ ذَهَبَ جُزْءٌ وَ بَقِیَ لَهَا خَمْسَهُ أَجْزَاءٍ فَإِنْ فَجَرَتْ ذَهَبَ حَیَاؤُهَا کُلُّهُ وَ إِنْ عَفَّتْ بَقِیَ لَهَا خَمْسَهُ أَجْزَاءٍ. الخصال، ج‏۲، ۴۳۹.

امام ششم (ع) فرمود حیاء ده جزء است نه جزئش در زنان است و یکى در مردان چون دختر حیض شود یک جزء حیاء از او برود و چون شوهر کند جزء دیگر برود؛ چون نطفه شوهر را در خود جا دهد جزء دیگر از او برود و چون بزاید جزء دیگر از او برود و پنج جزء براى او بماند سپس اگر زنا داد همه حیاتش بریزد و اگر پارسا شد براى او پنج جزء از حیا بجا بماند. الخصال، ترجمه کمره‏اى، ج‏۲، ۲۰۵.

حیای بز و بره

وَ سَأَلَهُ مَا بَالُ الْمَاعِزِ مَرْفُوعَهَ الذَّنَبِ بَادِیَهَ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَهِ فَقَالَ(ع) لِأَنَّ الْمَاعِزَ عَصَتْ نُوحاً(ع) لَمَّا أَدْخَلَهَا السَّفِینَهَ فَدَفَعَهَا فَکَسَرَ ذَنَبَهَا وَ النَّعْجَهُ مَسْتُورَهُ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَهِ لِأَنَّ النَّعْجَهَ بَادَرَتْ بِالدُّخُولِ إِلَى السَّفِینَهِ فَمَسَحَ نُوحٌ(ع) یَدَهُ عَلَى حَیَاهَا وَ ذَنَبِهَا فَاسْتَتَرَتْ بِالْأَلْیَهِ وَ سَأَلَهُ عَنْ کَلَامِ أَهْلِ الْجَنَّهِ فَقَالَ کَلَامُ أَهْلِ الْجَنَّهِ بِالْعَرَبِیَّهِ وَ سَأَلَهُ عَنْ کَلَامِ أَهْلِ النَّارِ فَقَالَ بِالْمَجُوسِیَّهِ … عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏۱، ۲۴۶.

اگر حیا بگیرد، ایمان هم گرفته می شود

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مَا یَنْزِعُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الْعَبْدِ الْحَیَاءَ فَیَصِیرَ مَاقِتاً مُمَقَّتاً ثُمَّ یَنْزِعُ مِنْهُ الْإِیمَانَ ثُمَّ یَنْزِعُ مِنْهُ الرَّحْمَهَ ثُمَّ یَخْلَعُ دِینَ الْإِسْلَامِ عَنْ عُنُقِهِ فَیَصِیرُ شَیْطَاناً لَعِیناً. معانی الأخبار، النص، ۴۱۰.

حیا عقده لسان موسی

وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَیْفُورٍ الدَّامِغَانِیَّ الْوَاعِظَ یَقُولُ‏ فِی قَوْلِ مُوسَى(ع) وَ احْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی‏ قَالَ یَقُولُ إِنِّی أَسْتَحْیِی أَنْ أُکَلِّمَ بِلِسَانِی الَّذِی کَلَّمْتُکَ بِهِ غَیْرَکَ فَیَمْنَعَنِی حَیَائِی‏ مِنْکَ عَنْ مُحَاوَرَهِ غَیْرِکَ فَصَارَتْ هَذِهِ الْحَالُ عُقْدَهً عَلَى لِسَانِی. علل الشرائع، ج‏۱، ۶۷.

حیا از اخلاق روح برای تعدیل اخلاق نفس

علل الشرائع، ج‏۱، ص ۱۱۱

وَ إِذَا خَافَ ذُو الْعَقْلِ أَنْ تَغْلِبَ عَلَیْهِ أَخْلَاقُ النَّفْسِ وَ تَمِیلَ بِهِ أَلْزَمَ کُلَّ خُلُقٍ مِنْهَا خُلُقاً مِنْ أَخْلَاقِ الرُّوحِ یُقَوِّمُهُ بِهِ یُلْزِمُ الْحِدَّهَ الْحِلْمَ وَ الْخِفَّهَ الْوَقَارَ وَ الشَّهْوَهَ الْعَفَافَ وَ اللَّعِبَ الْحَیَاءَ وَ الضَّحِکَ الْفَهْمَ وَ السَّفَهَ الْکَرَمَ وَ الْخِدَاعَ الصِّدْقَ وَ الْعُنْفَ الرِّفْقَ وَ الْخَوْفَ الصَّبْرَ ثُمَّ بِالنَّفْسِ سَمِعَ ابْنُ آدَمَ وَ أَبْصَرَ وَ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ قَامَ وَ قَعَدَ وَ ضَحِکَ وَ بَکَى وَ فَرِحَ وَ حَزِنَ وَ بِالرُّوحِ عَرَفَ الْحَقَّ مِنَ‏

علل الشرائع، ج‏۱، ص ۱۱۲

الْبَاطِلِ وَ الرُّشْدَ مِنَ الْغَیِّ وَ الصَّوَابَ مِنَ الْخَطَإِ وَ بِهِ عَلِمَ وَ تَعَلَّمَ وَ حَکَمَ وَ عَقَلَ وَ اسْتَحَى وَ تَکَرَّمَ وَ تَفَقَّهَ وَ تَفَهَّمَ وَ تَحَذَّرَ وَ تَقَدَّمَ ثُمَّ یَقْرُنُ إِلَى أَخْلَاقِهِ عَشْرُ خِصَالٍ أُخْرَى الْإِیمَانُ وَ الْحِلْمُ وَ الْعَقْلُ وَ الْعِلْمُ وَ الْعَمَلُ وَ اللِّینُ وَ الْوَرَعُ وَ الصِّدْقُ.^[۳۷]

اکرام گاو به سبب حیایش

عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(ع) أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ عَنِ الثَّوْرِ مَا بَالُهُ غَاضٌّ طَرْفَهُ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ قَالَ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا عَبَدَ قَوْمُ مُوسَى الْعِجْلَ نَکَسَ رَأْسَهُ. علل الشرائع، ج‏۲، ۴۹۴.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ أَکْرِمُوا الْبَقَرَ فَإِنَّهَا سَیِّدُ الْبَهَائِمِ مَا رَفَعَتْ طَرْفَهَا إِلَى السَّمَاءِ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُنْذُ عُبِدَ الْعِجْلُ.

امیرالمؤمنین (ع): … فَقَالَ لَهُ اسْمُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا رَفِیعٌ وَ هِیَ مِنْ مَاءٍ وَ دُخَانٍ وَ اسْمُ السَّمَاءِ الثَّانِیَهِ قَیْدُومٌ وَ هِیَ عَلَى لَوْنِ النُّحَاسِ وَ السَّمَاءُ الثَّالِثَهُ اسْمُهَا المادون وَ هِیَ عَلَى لَوْنِ الشَّبَهِ وَ السَّمَاءُ الرَّابِعَهُ اسْمُهَا أرفلون وَ هِیَ عَلَى لَوْنِ الْفِضَّهِ وَ السَّمَاءُ الْخَامِسَهُ اسْمُهَا هیعون وَ هِیَ عَلَى لَوْنِ الذَّهَبِ وَ السَّمَاءُ السَّادِسَهُ اسْمُهَا عَرُوسٌ وَ هِیَ یَاقُوتَهٌ خَضْرَاءُ وَ السَّمَاءُ السَّابِعَهُ اسْمُهَا عَجْمَاءُ وَ هِیَ دُرَّهٌ بَیْضَاءُ وَ سَأَلَهُ عَنِ الثَّوْرِ مَا بَالُهُ غَاضٌّ طَرْفَهُ وَ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ قَالَ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى لَمَّا عَبَدَ قَوْمُ مُوسَى الْعِجْلَ نَکَسَ رَأْسَهُ. علل الشرائع، ج‏۲، ص۵۹۳

حیای زمین در برابر عورت حضرت ابراهیم

امام صادق: أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى إِبْرَاهِیمَ(ع) أَنَّ الْأَرْضَ قَدْ شَکَتْ إِلَیَّ الْحَیَاءَ مِنْ رُؤْیَهِ عَوْرَتِکَ فَاجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهَا حِجَاباً فَجَعَلَ شَیْئاً هُوَ أَکْبَرُ مِنَ الثِّیَابِ وَ مِنْ دُونِ السَّرَاوِیلِ فَلَبِسَهُ فَکَانَ إِلَى رُکْبَتَیْهِ. علل الشرائع، ج‏۲، ۵۸۵.

علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏۲، ۸۵۷، باب سیصد و هشتاد و پنجم نوادر از اسرار ….. ص : ۸۳۵

خداوند متعال به جناب ابراهیم علیه السّلام وحى فرمود که زمین به من شکایت کرد و از دیدن عورت تو شرم و حیاء مى‏نماید، بنا بر این بین خود و زمین حجاب و ساترى قرار بده، جناب ابراهیم زاید بر سایر ثیاب و البسه‏اى که مى‏پوشید لباسى دیگر که کوچک‏تر از شلوار بود به پا نمود، این جامه تا سر زانوهاى وى را مى‏پوشاند

حیای فاطمه س در حضور پیامبر و ترک بیان حاجت

فاطمه سلام اللَّه علیها نزد نبى اکرم صلى اللَّه علیه و آله و سلّم رفت تا خواسته‏اش را به عرض آن حضرت برساند محضر پیامبر صلى اللَّه علیه و آله که رسید جماعتى را در خدمت آن سرور دید از بازگو نمودن حاجتش حیاء نمود و بدون این که اظهارى کند بازگشت، نبى اکرم صلى اللَّه علیه و آله و سلم دانستند که فاطمه علیهما السّلام حاجتى داشت … . علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏۲، ص ۱۸۹.

حیای فاطمه و علی با حضور پیامبر

فردا صبح رسول اکرم صلى اللَّه علیه و آله و سلّم به خانه ما آمدند و … با صداى بلند فرمود: سلام بر شما اى اهل بستر. ما ساکت مانده و به خاطر موقعیّت مکانى حیاء نمودیم. سپس فرمود: سلام بر شما، باز ما ساکت ماندیم، براى مرتبه سوّم فرمود: سلام بر شما، ما ترسیدیم اگر جواب ندهیم حضرت برگردند و این در حالى بود که حضرتش سه بار سلام کرده بودند لا جرم اگر اذن به جنابش داده نمى‏شد برمى‏گشتند، از این رو عرض کردم: و علیک السّلام یا رسول اللَّه داخل شوید، پس آن سرور بالاى سر ما نشستند، بعد فرمود: اى فاطمه: دیروز چه حاجتى داشتى؟ امیر المؤمنین علیه السلام مى‏فرماید: ترسیدم اگر پاسخ ندهم آن حضرت بایستند و بروند لذا سر از زیر لحاف بیرون آورده عرضه داشتم: یا رسول اللَّه، من خبر خواهم داد، فاطمه آن قدر با مشک آب کشیده که اثر آن روى سینه‏اش مانده و به قدرى دست به آسیا کشیده که دستهایش پینه بسته و به اندازه‏اى خانه جاروب کرده که لباسهایش غبار آلود گردیده و به واسطه کثرت افروختن آتش زیر دیگر جامه‏هایش از دود سیاه گردیده است لذا من به او پیشنهاد کردم نزد پدر برو و از آن حضرت خادمى که تو را کفایت کند طلب نما تا به این اعمال مبادرت نورزى. رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: آیا چیزى که از خادم براى شما بهتر است را به شما یاد بدهم؟ هر گاه خواستید بخوابید سى و سه مرتبه تسبیح و سى و سه بار تحمید و سى و چهار بار تکبیر بگویید. و پس فاطمه سلام اللَّه علیها سر را از زیر لحاف بیرون آورده و گفتند: از خدا و رسولش راضى شدم این عبارت را سه دفعه تکرار کردند.^[۳۸]

شرم مهمان از روزه بودن میزبان

وقتى کسى به شهرى وارد شد بر اهالى آن شهر که هم دین او هستند میهمان است تا از آن جا خارج شود و … سزاوار نیست که میزبان بدون اذن میهمان روزه بگیرد زیرا میهمان از آنها حیاء و شرم کرده بسا طعامى را که میل دارد به خاطر روزه‏دار بودن ایشان تناول نمى‏کند.^[۳۹] علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏۲، ص۲۴۷

نظام ایمان حیا است

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ الصَّلَاهُ وَ السَّلَامُ: «الْحَیَاءُ نِظَامُ الْإِیمَانِ». المجازات النبویه، ص ۱۱۱.

شعبه ای از ایمان

قَوْلُهُ عَلَیْهِ الصَّلَاهُ وَ السَّلَامُ: «الْحَیَاءُ شُعْبَهٌ مِنَ الْإِیمَانِ». المجازات النبویه، ص ۱۱۲.

عطای سخایی و حیایی

وَ قَالَ(ع) السَّخَاءُ مَا کَانَ ابْتِدَاءً فَأَمَّا مَا کَانَ عَنْ مَسْأَلَهٍ فَحَیَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ‏». نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص ۴۷۸.

عیب پوشی حیا

نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ۵۰۸، [۲۱۹] ۲۲۳ ….. ص : ۵۰۸

وَ قَالَ(ع) مَنْ کَسَاهُ الْحَیَاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یَرَ النَّاسُ عَیْبَهُ‏

کثرت خطا قلت حیا

«وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ‏ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ‏ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النار». نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص ۵۳۶.

منزوع اول؛ حیا

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ أَوَّلُ مَا یُنْزَعُ مِنَ الْعَبْدِ الْحَیَاءُ فَیَصِیرُ مَاقِتاً مُمَقَّتاً ثُمَّ یَنْزِعُ اللَّهُ مِنْهُ الْأَمَانَهَ فَیَصِیرُ خَائِناً مَخُوناً ثُمَّ یَنْزِعُ اللَّهُ مِنْهُ الرَّحْمَهَ فَیَصِیرُ فَظّاً غَلِیظاً وَ یَخْلَعُ دِینَ الْإِسْلَامِ مِنْ عُنُقِهِ فَیَصِیرُ شَیْطَاناً لَعِیناً مَلْعُوناً. الإختصاص، ص النص، ۲۴۸.

زینت بودن حیا و شینت بودن فحش

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مَا کَانَ الْفُحْشُ فِی شَیْ‏ءٍ قَطُّ إِلَّا شَانَهُ وَ لَا کَانَ الْحَیَاءُ فِی شَیْ‏ءٍ قَطُّ إِلَّا زَانَهُ». الأمالی (للمفید)، النص، ص ۱۶۷.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): مَا کَانَ الْفُحْشُ فِی شَیْ‏ءٍ إِلَّا شَانَهُ، وَ لَا کَانَ الْحَیَاءُ فِی شَیْ‏ءٍ قَطُّ إِلَّا زَانَهُ. الأمالی (للطوسی)، النص، ص ۱۹۰.

و قال الأحنف بن قیس أربعه من کن فیه کان کاملا و من تعلق بخصله منهن کان صالحا دین یرشده أو عقل یسدده أو حسب یصونه أو حیاء یحجزه. … و قال بعضهم الثیاب أربعه السخاء ثوب جمال و الکرم ثوب حیاء و التذمم ثوب وقار و إنجاز الوعد ثوب مروءه. معدن الجواهر و ریاضه الخواطر، ص ۴۵.

از اوصاف عاقل

وَ قَالَ ع‏: صِفَهُ الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ … الثَّامِنَهُ لَا یُفَارِقُهُ الْحَیَاءُ …». معدن الجواهر و ریاضه الخواطر، ص ۷۰.

اولین مصیبت این امت

«أوّل ما یرفع من هذه الأمّه الحیاء و الأمانه». شرح فارسى شهاب الأخبار(کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، متن، ص ۷۰.

خوی دین اسلام حیا است

«انّ لکلّ دین خُلقا، و إنّ خُلق هذا الدّین الحیاء». شرح فارسى شهاب الأخبار(کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، متن، ص۳۶۱

در هر شریعتى خوئى بود که باید بر آن خوى بود، و خوى شریعت ما شرم داشتن است از خدا و خلقان.^[۴۰]

زنان و حیا

وصیت امیرالمؤمنین به امام حسن: «یا بنیّ! … الحیاء حسن و هو بالنساء أحسن». المناقب (للعلوی)، الکتاب العتیق، ص ۱۰۴.

وصیت امیرلامؤمنین به امام حسن: «… و عالم لا ورع فیه کربع لا ساکن فیه، و فقیر لا صبر له کمصباح لا ضوء فیه، و شابّ لا توبه له کنهر لا ماء فیه، و امرأه لا حیاء فیها أعوذ باللّه منها». المناقب (للعلوی)، الکتاب العتیق، ۱۰۵.

مواجه خرسندانه؛ حیا

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَسْبُکَ مِنْ کَمَالِ الْمَرْءِ تَرْکُهُ مَا لَا یُحْمَدُ بِهِ، وَ مِنْ حَیَائِهِ‏ أَنْ لَا یَلْقَى أَحَداً بِمَا یَکْرَهُ، وَ مِنْ عَقْلِهِ حُسْنُ رِفْقِهِ، وَ مِنْ أَدَبِهِ عِلْمُهُ بِمَا لَا بُدَّ لَهُ مِنْهُ، وَ مِنْ وَرَعِهِ عِفَّهُ بَصَرِهِ، وَ عِفَّهُ بَطْنِهِ، وَ مِنْ حُسْنِ خُلُقِهِ کَفُّهُ أَذَاه …». نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص ۴۴.

حمام و حیا

«دَخَلَ عَلِیٌّ(ع) وَ عُمَرُ الْحَمَّامَ فَقَالَ عُمَرُ بِئْسَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ یَکْثُرُ فِیهِ الْعَنَاءُ وَ یَقِلُّ فِیهِ الْحَیَاءُ فَقَالَ عَلِیٌّ(ع) نِعْمَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ یُذْهِبُ الْأَذَى وَ یُذَکِّرُ بِالنَّارِ». تهذیب الأحکام، ج‏۱، ص ۳۷۷.

«وَ قَالَ(ع) بِئْسَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ یَهْتِکُ السِّتْرَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَیَاءِ. وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) نِعْمَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ تُذَکَّرُ فِیهِ النَّارُ وَ یَذْهَبُ بِالدَّرَنِ». «وَ قَالَ(ع) بِئْسَ الْبَیْتُ الْحَمَّامُ یَهْتِکُ السِّتْرَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَیَاءِ. وَ قَالَ الصَّادِقُ(ع) بِئْسَ الْبَیْتُ بَیْتُ الْحَمَّامِ یَهْتِکُ السِّتْرَ وَ یُبْدِی الْعَوْرَهَ وَ نِعْمَ الْبَیْتُ بَیْتُ الْحَمَّامِ یُذَکِّرُ حَرَّ جَهَنَّمَ وَ مِنَ الْأَدَبِ أَنْ لَا یُدْخِلَ الرَّجُلُ وَلَدَهُ مَعَهُ الْحَمَّامَ فَیَنْظُرَ إِلَى عَوْرَتِهِ». مکارم الأخلاق، ص۵۳.

حیای خدا و محبت به با حیاها

امام باقر (ع): فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ سَراحاً جَمِیلًا قَالَ مَتِّعُوهُنَّ جَمِّلُوهُنَّ مِمَّا قَدَرْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ مَعْرُوفٍ فَإِنَّهُنَّ یَرْجِعْنَ بِکَآبَهٍ وَ خَشْیَهٍ وَ هَمٍّ عَظِیمٍ وَ شَمَاتَهٍ مِنْ أَعْدَائِهِنَّ فَإِنَّ اللَّهَ کَرِیمٌ یَسْتَحِی وَ یُحِبُّ أَهْلَ الْحَیَاءِ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ أَشَدُّکُمْ إِکْرَاماً لِحَلَائِلِهِم». تهذیب الأحکام، ج‏۸، ۱۴۱،

ستر الهی و حیا

«وَ یَدْعُونِی إِلَى قِلَّهِ الْحَیَاءِ سِتْرُکَ عَلَیَّ وَ یُسْرِعُنِی إِلَى التَّوَثُّبِ عَلَى مَحَارِمِکَ مَعْرِفَتِی بِسَعَهِ رَحْمَتِکَ وَ عَظِیمِ عَفْوِکَ». مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏۲، ص ۵۸۵.

«… أَوْ لَعَلَّکَ بِقِلَّهِ حَیَائِی‏ مِنْکَ جَازَیْتَنِی». مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏۲، ص ۵۸۸.

علی در برابر فاطمه سلام الله علیهما حیا می کند

«فَقَالَ: فَمَا بَالُ عَلِیٍّ لَا یَطْلُبُ مِنِّی زَوْجَتَهُ، فَقَدْ کُنَّا نَتَوَقَّعُ مِنْهُ ذَلِکَ. قَالَ عَلِیٌّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقُلْتُ: الْحَیَاءُ». الأمالی (للطوسی)، النص، ص۴۰.

«قَالَ عَلِیٌّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ): فَأَخَذْتُ بِیَدِ فَاطِمَهَ، وَ انْطَلَقْتُ بِهَا حَتَّى جَلَسْتُ فِی جَانِبِ الصُّفَّهِ^[۴۱]، وَ جَلَسَتْ فِی جَانِبِهَا، وَ هِیَ مُطْرِقَهٌ إِلَى الْأَرْضِ حَیَاءً مِنِّی، وَ أَنَا مُطْرِقٌ إِلَى الْأَرْضِ حَیَاءً مِنْهَا …».

کم حیایی عبد

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): صَاحِبُ الْیَمِینِ أَمِیرٌ عَلَى صَاحِبِ الشِّمَالِ، فَإِذَا عَمِلَ الْعَبْدُ السَّیِّئَهَ قَالَ صَاحِبُ الْیَمِینِ لِصَاحِبِ الشِّمَالِ: لَا تَعْجَلْ وَ أَنْظِرْهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ، فَإِنْ مَضَى سَبْعَ سَاعَاتٍ وَ لَمْ یَسْتَغْفِرْ قَالَ: اکْتُبْ، فَمَا أَقَلَّ حَیَاءَ هَذَا الْعَبْدِ!». الأمالی (للطوسی)، النص، ص ۲۰۷.

حسین صورت حیا

«وَ لَوْ کَانَ الْفَضْلُ شَخْصاً لَکَانَ الْحَسَنَ(ع) وَ لَوْ کَانَ الْحَیَاءُ صُورَهً لَکَانَ الْحُسَیْنَ(ع) وَ لَوْ کَانَ الْحُسْنُ (هَیْئَهً لَکَانَتْ) فَاطِمَهَ [بَلْ هِیَ أَعْظَمُ إِنَّ فَاطِمَهَ ع‏] ابْنَتِی خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ عُنْصُراً وَ شَرَفاً وَ کَرَماً». مائه منقبه من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمه، ص ۱۳۶.

ابن شاذان، محمد بن احمد، مائه منقبه من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمه، مدرسه الإمام المهدى عجّل الله تعالى فرجه الشریف‏، قم، ۱۴۰۷ ق‏.

مرض داوود؛ خوف و حیا الهی

«وَ قَالَ ص‏ کَانَ دَاوُدُ(ع) یَعُودُهُ النَّاسُ وَ یَظُنُّونَ أَنَّهُ مَرِیضٌ وَ مَا بِهِ مِنْ مَرَضٍ إِلَّا خَوْفُ اللَّهِ وَ الْحَیَاءُ مِنْهُ». روضه الواعظین و بصیره المتعظین (ط – القدیمه)، ج‏۲، ۴۵۲.

کرم و حیا

«الْحَیَاءُ تَمَامُ الْکَرَمِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۳.

«الْحَیَاءُ غَضُّ الطَّرْفِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۶،

«الْحَیَاءُ یَصُدُّ عَنِ الْقَبِیحِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۸.

«الْحَیَاءُ مِفْتَاحُ الْخَیْرِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۳.

«الْحَیَاءُ قَرِینُ الْعَفَافِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۰.

«الْحَیَاءُ مِنَ اللَّهِ یَمْحُو کَثِیرَ الْخَطَایَا». عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۹.

«الْحَیَاءُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى یَقِی مِنْ عَذَابِ النَّارِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۶۵.

«أَفْضَلُ الْحَیَاءِ اسْتِحْیَاؤُکَ مِنَ اللَّهِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۱۲.

«أَصْلُ الْمُرُوءَهِ الْحَیَاءُ وَ ثَمَرَتُهَا الْعِفَّهُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۱۲.

«أَحْسَنُ مَلَابِسِ الدِّینِ الْحَیَاءُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۱۸.

«أَحْسَنُ الْحَیَاءِ اسْتِحْیَاؤُکَ مِنْ نَفْسِکَ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۲۱.

«إِنَّ الْحَیَاءَ وَ الْعِفَّهَ لَمِنْ خَلَائِقِ الْإِیمَانِ وَ إِنَّهُمَا لَسَجِیَّهُ الْأَحْرَارِ وَ شِیمَهُ الْأَبْرَارِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۵۳.

«تَسَرْبَلْ بِالْحَیَاءِ وَ ادَّرِعِ الْوَفَاءَ وَ احْفَظِ الْإِخَاءَ وَ أَقْلِلْ مُحَادَثَهَ النِّسَاءِ یَکْمُلْ لَکَ السَّنَاءُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۰۲.

«ثَلَاثَهٌ مِنْ جِمَاعِ الدِّینِ: الْعِفَّهُ، وَ الْوَرَعُ، وَ الْحَیَاءُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۱۲.

«حَیَاءُ الرَّجُلِ مِنْ نَفْسِهِ ثَمَرَهُ الْإِیمَانِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۳۱.

«حَیَاءٌ یَرْتَفِعُ وَ عَوْرَاتٌ تَجْتَمِعُ، أَشْبَهُ شَیْ‏ءٍ بِالْجُنُونِ، الْإِصْرَارُ عَلَیْهِ هَرَمٌ وَ الْإِفَاقَهُ مِنْهُ نَدَمٌ، ثَمَرَهُ حَلَالِهِ الْوَلَدُ إِنْ عَاشَ فَتَنَ وَ إِنْ مَاتَ حَزَنَ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۳۴.

«سَبَبُ الْعِفَّهِ الْحَیَاءُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۸۲.

«عَلَى قَدْرِ الْحَیَاءِ تَکُونُ الْعِفَّهُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۲۷.

«عَلَیْکَ بِالْحَیَاءِ فَإِنَّهُ عُنْوَانُ النُّبْلِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۳۵.

«غَایَهُ الْحَیَاءِ أَنْ یَسْتَحْیِیَ الْمُؤْمِنُ مِنْ نَفْسِهِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۴۹،.

«قَدْ کَثُرَ الْقَبِیحُ حَتَّى قَلَّ الْحَیَاءُ مِنْهُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۶۶.

«کَثْرَهُ حَیَاءِ الرَّجُلِ دَلِیلُ إِیمَانِهِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۹۰.

«مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ سَخَاءٌ وَ لَا حَیَاءٌ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ مِنَ الْحَیَاهِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۳۳.

«مَنْ لَا حَیَاءَ لَهُ لَا خَیْرَ فِیهِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۴۶.

«مَنْ صَحِبَهُ الْحَیَاءُ فِی قَوْلِهِ زَایَلَهُ الْخَنَاءُ فِی فِعْلِهِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۶۱.

«نِعْمَ قَرِینُ السَّخَاءِ الْحَیَاءُ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۹۴.

«لَا شِیمَهَ کَالْحَیَاءِ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۵۳۲.

«لَا حَیَاءَ لِکَذَّابٍ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۵۳۶. فضای غیابی مجازی زمینه دروغ را فراهم می کند؛ هویت واقعی خود را پوشاندن و با هویت جعلی کار کردن.

«لَا حَیَاءَ لِحَرِیصٍ». عیون الحکم و المواعظ، ص ۵۳۶. حصر کلیک خوردن.

«یُسْتَدَلُّ عَلَى الْمُرُوَّهِ بِکَثْرَهِ الْحَیَاءِ وَ بَذْلِ النَّدَى وَ کَفِّ الْأَذَى». عیون الحکم و المواعظ، ص ۵۵۳.

«الحیاء محرمه». غرر الحکم و درر الکلم، ص ۲۳.

عقل و حیا

«ألعقل شجره ثمرها السّخاء و الحیاء». غرر الحکم و درر الکلم، ص ۶۷.

«ألکیّس من تجلبب الحیاء و ادّرع الحلم». غرر الحکم و درر الکلم، ۱۲۷.

«أحسن ملابس الدّین الحیاء». غرر الحکم و درر الکلم، ۱۹۳.

«أفضل المرؤه الحیاء و ثمرته العفّه». غرر الحکم و درر الکلم، ۲۱۳.

«إنّ الحیاء و العفّه من خلائق الإیمان و انّهما لسجیّه الأحرار و شیمه الأبرار». غرر الحکم و درر الکلم، ۲۳۹.

«من لا حیاء له لا خیر فیه». غرر الحکم و درر الکلم، ۶۰۶.

کثره حیاء الرّجل دلیل إیمانه. غرر الحکم و درر الکلم، ۶۰۸، ۶۵۵ ….. ص : ۶۰۸

من قلّ حیائه‏ قلّ ورعه. . غرر الحکم و درر الکلم، ۶۰۸، ۶۵۵ ….. ص : ۶۰۸

دین و حیا

النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: أَلَا إِنَّ مَثَلَ هَذَا الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَهٍ ثَابِتَهٍ الْإِیمَانُ أَصْلُهَا وَ الزَّکَاهُ فَرْعُهَا وَ الصَّلَاهُ مَاؤُهَا وَ الصِّیَامُ عُرُوقُهَا وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَرَقُهَا وَ الْإِخَاءُ فِی الدِّینِ لِقَاحُهَا وَ الْحَیَاءُ لِحَاؤُهَا وَ الْکَفُّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ ثَمَرَتُهَا کَمَا لَا تَکْمُلُ الشَّجَرَهُ إِلَّا بِثَمَرَهٍ طَیِّبَهٍ کَذَلِکَ لَا یَکْمُلُ الْإِیمَانُ إِلَّا بِالْکَفِّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ». جامع الأخبار، ۱۷۹.

آخرالزمان و حیا

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص(ص): «لَا تَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّى یَذْهَبَ الْحَیَاءُ مِنَ الصِّبْیَانِ وَ النِّسَاءِ وَ حَتَّى تُوکَلَ المعاهد [الْمَغَاثِیرُ] کَمَا تُوکَلُ الْخُضْرَهُ». النوادر، ص ۱۷.

«قَالَ فِی بَعْضِ وَحْیِهِ‏ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ لَا حَیَائِی‏ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ مَا تَرَکْتُ لَهُ خِرْقَهً یُوَارِی بِهَا». إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏۱، ۱۲۳.

وَ قَالَ(ع) سِتَّهُ أَشْیَاءَ حَسَنٌ وَ لَکِنْ مِنْ سِتَّهٍ أَحْسَنُ … وَ الْحَیَاءُ حَسَنٌ وَ هُوَ مِنَ النِّسَاءِ أَحْسَنُ … و شَابٌّ لَا تَوْبَهَ لَهُ کَنَهَرٍ لَا مَاءَ لَهُ وَ امْرَأَهٌ لَا حَیَاءَ لَهَا کَطَعَامٍ لَا مِلْحَ لَهُ». إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏۱، ص ۱۹۳.

سخن خدا در شب معراج به پیامبرش: «أَحْمَدُ مَحَبَّتِی مَحَبَّهُ الْفُقَرَاءِ فَأَدْنِ الْفُقَرَاءَ وَ قَرِّبْ مَجْلِسَهُمْ مِنْکَ وَ أَبْعِدِ الْأَغْنِیَاءَ وَ أَبْعِدْ مَجْلِسَهُمْ عَنْکَ فَإِنَّ الْفُقَرَاءَ أَحِبَّائِی یَا أَحْمَدُ لَا تَزَیَّنْ بِلَیِّنِ اللِّبَاسِ وَ طَیِّبِ الطَّعَامِ وَ لَیِّنِ الْوِطَاءِ فَإِنَّ النَّفْسَ مَأْوَى کُلِّ شَرٍّ وَ رَفِیقُ کُلِّ سُوءٍ تَجُرُّهَا إِلَى طَاعَهِ اللَّهِ وَ تَجُرُّکَ إِلَى مَعْصِیَتِهِ وَ تُخَالِفُکَ فِی طَاعَتِهِ وَ تُطِیعُکَ فِیمَا تکره [یَکْرَهُ‏] وَ تَطْغَى إِذَا شَبِعَتْ وَ تَشْکُو إِذَا جَاعَتْ وَ تَغْضَبُ إِذَا افْتَقَرَتْ وَ تَتَکَبَّرُ إِذَا اسْتَغْنَتْ وَ تَنْسَى إِذَا کَبِرَتْ وَ تَغْفُلُ إِذَا آمَنَتْ وَ هِیَ قَرِینَهُ الشَّیْطَانِ وَ مَثَلُ النَّفْسِ کَمَثَلِ النَّعَامَهِ تَأْکُلُ الْکَثِیرَ وَ إِذَا حُمِلَ عَلَیْهَا لَا تَطِیرُ وَ کَمَثَلِ الدِّفْلَى لَوْنُهُ حَسَنٌ وَ طَعْمُهُ مُرٌّ یَا أَحْمَدُ أَبْغِضِ الدُّنْیَا وَ أَهْلَهَا وَ أَحِبَّ الْآخِرَهَ وَ أَهْلَهَا قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ أَهْلُ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَهْلُ الْآخِرَهِ قَالَ أَهْلُ الدُّنْیَا مَنْ کَثُرَ أَکْلُهُ وَ ضَحِکُهُ وَ نَوْمُهُ وَ غَضَبُهُ … کَثِیرُ الْکَلَامِ قَلِیلُ الْخَوْفِ کَثِیرُ الْفَرَحِ عِنْدَ الطَّعَامِ … وَ یَتَکَلَّمُونَ بِمَا یَتَمَنَّوْنَ وَ یَذْکُرُونَ مَسَاوِئَ النَّاسِ وَ یُخْفُونَ حَسَنَاتِهِمْ … یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَهْلَ الْخَیْرِ وَ أَهْلَ الْآخِرَهِ رَقِیقَهٌ وُجُوهُهُمْ کَثِیرٌ حَیَاؤُهُمْ‏ قَلِیلٌ حُمْقُهُمْ کَثِیرٌ نَفْعُهُمْ قَلِیلٌ مَکْرُهُمْ النَّاسُ مِنْهُمْ فِی رَاحَهٍ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی تَعَب …». إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏۱، ۲۰۱.

دیوان أمیر المؤمنین علیه السلام، ۶۹.

أَیُّهَا الْفَاخِرُ جَهْلًا بِالنَّسَبِ‏             إِنَّمَا النَّاسُ لِأُمٍّ وَ لِأَبٍ‏

إِنَّمَا الْفَخْرُ لِعَقْلٍ ثَابِتٍ‏                  وَ حَیَاءٍ وَ عَفَافٍ وَ أَدَبٍ‏

هوی و حیا

«النِّیَّهُ تَبْدُو مِنَ الْقَلْبِ عَلَى قَدْرِ صَفَاءِ الْمَعْرِفَهِ وَ تَخْتَلِفُ عَلَى حَسَبِ اخْتِلَافِ الْإِیمَانِ فِی مَعْنَى قُوَّتِهِ وَ ضَعْفِهِ وَ صَاحِبُ النِّیَّهِ الْخَالِصَهِ نَفْسُهُ وَ هَوَاهُ مَعَهُ مَقْهُورَتَانِ تَحْتَ سُلْطَانِ تَعْظِیمِ اللَّهِ تَعَالَى وَ الْحَیَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ مِنْ طَبْعِهِ وَ شَهْوَتِهِ وَ مُنْیَهُ نَفْسِهِ مِنْهُ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَهٍ». مصباح الشریعه، ص ۵۴.

منابع

ابن بابویه، محمد بن على‏، الخصال، ترجمه کمره‏اى، کمره اى، محمد باقر، نشر کتابچى، تهران، بی تا.‏

ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، انتشارات مؤمنین‏، قم، ۱۳۸۰ش.

ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول‏، نشر جامعه مدرسین‏، قم، ۱۴۰۴ ق‏.

ابن همام اسکافى، محمد بن همام بن سهیل‏، التمحیص‏ (ق۴)، تحقیق مدرسه امام مهدى علیه السلام، نشر مدرسه الإمام المهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف‏، قم، ۱۴۰۴ ق.

اربلى، على بن عیسى،‏کشف الغمه فی معرفه الأئمه، تبریز، ۱۳۸۱ ق‏.

ابن بابویه، محمد بن علی، المقنع( للصدوق)، نشر مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف، قم‏، ۱۴۱۵ ق‏.

برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق جلال الدین‏ محدث، نشر دار الکتب الإسلامیه، قم‏، ۱۳۷۱ ق‏.

تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، دار الکتاب الإسلامی، قم، ۱۴۱۰ ق‏.

حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، (ق۳)، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم‏، ۱۴۱۳ ق‏

دیلمى، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب، الشریف الرضی‏، قم، ۱۴۱۲ ق‏.

راوندى کاشانى، فضل الله بن على، النوادر( للراوندی)، دار الکتاب‏، قم، بى تا.

شریف الرضی، محمد بن حسین،‏ المجازات النبویه، تحقیق مهدى هوشمند، نشر دار الحدیث‏، قم، ۱۴۲۲ ق، ۱۳۸۰ ش‏.

شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، مطبعه حیدریه، نجف، بی تا.

طوسى، محمد بن الحسن‏، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، مؤسسه فقه الشیعه، بیروت،۱۴۱۱ ق‏.

طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، دار الثقافه، قم، ۱۴۱۲ ق/ ۱۳۷۰ ش.

طبرسى، فضل بن حسن، ‏نثر اللآلئ، ترجمه حمید رضا شیخى، بنیاد پژوهش هاى اسلامى، مشهد، بی تا.

طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، الشریف الرضی، قم، ۱۴۱۲ ق / ۱۳۷۰ ش.

عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، اول، المطبعه العلمیه، تهران، ۱۳۸۰ ق.

قضاعی، محمد بن سلامه، شرح فارسى شهاب الأخبار( کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، نشر مزکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۱ ش‏.

کراجکى، محمد بن على، معدن الجواهر و ریاضه الخواطر، نشر المکتبه المرتضویه، تهران، ۱۳۹۴ ق/ ۱۳۵۳ ش‏.

کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، تحقیق و نشر دارالحدیث، قم، ۱۴۲۹ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، ترجمه کمره‏اى، ترجمعه کمره اى، محمد باقر، نشر اسوه، قم، بی تا.

کلینى، محمد بن یعقوب‏، أصول الکافی، ترجمه مصطفوی، مصطفوى، سید جواد، نشرکتاب فروشى علمیه اسلامیه، تهران، بی تا.

کوفى اهوازى، حسین بن سعید، الزهد (ق۳)، تحقیق غلامرضا عرفانیان یزدی، دوم، المطبعه العلمیه، قم‏، ۱۴۰۲ ق.

کوفى اهوازى، حسین بن سعید، زاهد کیست؟ وظیفه اش چیست؟ (ترجمه الزهد)‏، ترجمه و تحقیق عبد الله‏ صالحى، اول، نشر نور السجاد، قم، ۱۳۸۷ ش.

لیثى واسطى، على بن محمد، عیون الحکم و المواعظ( للیثی)، دار الحدیث‏، قم، ۱۳۷۶ ش‏.

مفضل بن عمر، توحید المفضل – ایران ؛ قم، سوم، نشر داوری، بى تا.

مفید، محمد بن محمد، الأمالی، نشر کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق‏.

مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، نشر الموتمر العالمى لالفیه الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ ق‏.

منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم علیه السلام، مصباح الشریعه، اول، اعلمی، بیروت، ۱۴۰۰ق.

منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم علیه السلام، مصباح الشریعه، ترجمه حسن مصطفوی، اول، نشر انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران‏، تهران، ۱۳۶۰ش.

منسوب به على بن موسى، امام هشتم علیه السلام‏، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه السلام، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مشهد، ۱۴۰۶ ق.

میبدى، حسین بن معین الدین، دیوان أمیر المؤمنین علیه السلام، دار نداء الإسلام للنشر، قم، ۱۴۱۱ ق‏.

هلالى، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد انصارى زنجانى خوئینى. نشر الهادى، ایران؛ قم، ۱۴۰۵ ق‏.

پی نوشت——————————————————————-

[۱]. و المراد بعیّ اللسان ترک الکلام فیما لا فائده فیه، و عدم الاجتراء على الفتوى بغیر علم و على إیذاء الناس‏وأمثاله؛ و هذا ممدوح. و عیّ القلب: عجزه عن إدراک دقائق المسائل و حقائق الامور؛ و هو مذموم. راجع: مرآه العقول، ج ۸، ص ۱۸۸.

[۲]. «القرن» و «القِران»: الحبل. و« القَرَن» بفتحتین، لغه فیه. المصباح المنیر، ص ۵۰۰.

[۳]. تحف العقول، ص ۲۹۷، عن أبی جعفر علیه السلام الوافی، ج ۴، ص ۴۳۵، ح ۲۲۷۶؛ الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۶۶، ح ۱۵۹۶۹؛ البحار، ج ۷۱، ص ۳۳۱، ح ۴.

[۴]. «القرن» و «القِران»: الحبل. و« القَرَن» بفتحتین، لغه فیه. المصباح المنیر، ص ۵۰۰.

[۵]. تحف العقول، ص ۲۹۷، عن أبی جعفر علیه السلام الوافی، ج ۴، ص ۴۳۵، ح ۲۲۷۶؛ الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۶۶، ح ۱۵۹۶۹؛ البحار، ج ۷۱، ص ۳۳۱، ح ۴.

[۶] الکافی، کتاب المعیشه، باب النوادر من کتاب المعیشه، ح ۹۴۱۱؛ و کتاب الزیّ و التجمّل، باب لبس الخُلقان، ح ۱۲۵۳۶، مع زیاده فی أوّله و آخره الوافی، ج ۴، ص ۴۳۶، ح ۲۲۷۷؛ الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۶۶، ح ۱۵۹۷۱؛ البحار، ج ۷۱، ص ۳۳۱، ح ۵.

[۷] .« القَرْن»: الجانب الأعلى من الرأس. و جمعه: قرون. القاموس المحیط، ج ۲، ص ۱۶۰۶( قرن).

[۸]   فی« ف»:« قدمیه».

[۹]   إشاره إلى الآیه ۷۰ من سوره الفرقان( ۲۵):\i« إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»\E.

[۱۰]. و فی المرآه: «و المراد برقّه الوجه الاستحیاء عن السؤال و طلب العلم، و هو مذموم، فإنّه لاحیاء فی طلب العلم و لا فی إظهار الحقّ، و إنّما الحیاء عن الأمر القبیح، قال اللَّه تعالى:\i« وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ» الأحزاب، ۵۳. و رقّه العلم کنایه عن قلّته».

[۱۱] تحف العقول، ص ۴۵، عن رسول اللَّه صلى الله علیه و آله الوافی، ج ۴، ص ۴۳۶، ح ۲۲۷۸؛ الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۶۹، ح ۱۵۹۸۲؛ البحار، ج ۷۱، ص ۳۳۱، ح ۶.

[۱۲] ( ۱۲). فی« بس»:« جسده».

[۱۳]. الصافی ج ۱: ۱۲۹ و للفیض«ره» فی الخبرین کلام لطیف فراجع.

[۱۴] تقول: قَنَوْتُ الغنم و غیرها و قنیتُ و اقتنیتُ، إذا اتّخذتها لنفسک دون البیع. و المراد: ذخرحیاءه و ألزمه و لم یفارقه. راجع: الصحاح، ج ۶، ص ۲۴۶۷؛ النهایه، ج ۴، ص ۱۱۷( قنا)؛ الوافی، ج ۱۰، ص ۴۲۹.

[۱۵] رجل فظّ، أی سیّئ الخلق. و فلان أفضّ، أی أصعب خُلُقاً و أشرس. النهایه، ج ۳، ص ۴۵۹( فظظ).

[۱۶].« الرِّبقه» فی الأصل: عروه فی حَبل تجعل فی عنق البهیمه أو یدها تُمسکها، فاستعارها للإیمان، یعنی ما یشدّ المؤمن به نفسه من عُرى الإیمان، أی حدوده و أحکامه، و تجمع الربقه على رِبَق. و یقال للحبل الذی تکون فیه الربقه: رِبْق، و تجمع على أرباق و رِباق. النهایه، ج ۲، ص ۱۹۰( ربق).

[۱۷] فی« ص»:« لم یلقه». و فی« ه»:« فلم تلقه».

[۱۸] . الاختصاص، ص ۲۴۸، مرسلًا عن أنس بن مالک، عن رسول اللَّه صلى الله علیه و آله، و فیه:« أوّل ما ینزع من العبد الحیاء…» مع اختلاف یسیر. راجع: معانی الأخبار، ص ۴۱۰، ح ۹۴ الوافی، ج ۵، ص ۸۴۰، ح ۳۱۱۳؛ البحار، ج ۷۲، ص ۱۱۰، ح ۱۰.

[۱۹] کلینى، محمد بن یعقوب، کافی (ط – دار الحدیث) – قم، چاپ: اول، ق‏۱۴۲۹.

[۲۰]. «الحِشمه»: الاستحیاء و الانقباض عن بعض الامور حیاءً. راجع: النهایه، ج ۱، ص ۳۹۲( حشم)؛ شرح المازندرانی، ج ۱۱، ص ۱۳۵.

[۲۱]. تحف العقول، ص ۴۰۹، عن موسى بن جعفر علیه السلام؛ و ص ۳۷۰، عن جعفر بن محمّد علیه السلام، و فیه مع اختلاف یسیر و زیاده فی آخره الوافی، ج ۵، ص ۵۸۶، ح ۲۶۲۸؛ الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۴۶، ح ۱۵۸۹۶.

[۲۲] یعنی بک خلقت الخلق و أبدأتهم و بک أعیدهم للجزاء، إذ لو لا العقل لم یحسن التکلیف و لو لا التکلیف لم یکن للخلق فائده و لا للثواب و العقاب منفعه و لا فیهما حکمه- قاله المجلسیّ (ره) فی البحار- و أقول: أن للإنسان حقیقه موجوده فیه و بها یختار أحد الضدین من الفعل و الترک بمعنى أنه إذا اختار فعلا و أقبل علیه یمکنه أن یختار ترکه و أدبر عنه و بهذا فالانسان قادر بارادته و اختیاره أحد طرفى الفعل بخلاف غیره من ذوى الأرواح فان اختیار أحد الطرفین غیر موجود فیهم بارادتهم بل کان فطریا و جبلیّا فیهم، لا یتغیر و لا یتبدل کالملائکه فی أفعالهم؛ و على هذا فالاقبال و الادبار مختص بالانسان لحقیقه موجوده فیه و هی العقل إذ له الاقبال على الشی‏ء و له الادبار عنه و لذلک ترتب علیه التکلیف و الثواب و العقاب و المؤاخذه و الإعاده فی المعاد، و قد اشتق لفظ العقل من العقال و هو الحبل الذی یشد به البعیر لیمسکه.

[۲۳] الرشد مصدر و هو ضد الغى. و الاهتداء و الاستقامه على طریق الحق، و العفاف: الکف و منع النفس عما لا یحل. و الصیانه- مصدر-: حفظ النفس من العیوب و منعها عن الشبهات فلذلک تتفرّع على العفاف. و الرزانه- مصدر من باب کرم-: الوقار و المراد عدم الانزعاج عن المحرکات الشهوانیه و الغضبیه و عدم التزلزل بالفتن و الحوادث، فتصیر سببا إلى المداومه على الخیرات و المداومه على الخیر توجب کراهیه الشر فإذا کان الرجل کارها للشرّ فقد صفى باطنه، و نفسه طاهره زکیه، فیطیع کل ناصح بدله على الخیر او یزجره عن الشرّ و یسمع منه.

[۲۴] الاستکانه: الخضوع و المذله. و الحظ: النصیب من الخیر. و فی بعض النسخ‏[ التفضل‏] مکان« التفقّد».

[۲۵] البشر بالکسر: الطلاقه و بشاشه الوجه و فی نسخه[ و اجتناب الشر].

[۲۶]. السماحه: الجود و العطاء. و الفضیحه: العیب و انکشاف المساوى.

[۲۷] الحزم: ضبط الامر و الاخذ فیه بالثقه و التفکر فی عواقب الأمور. و السفه محرکه مصدر. و معناه الجهل و خفّه الحلم و نقیضه أی عدیم الحلم و الخفّه اما بمعنى السرعه و خف إلى العدو أی أسرع و القوم: ارتحلوا مسرعین. أو بمعنى الجهل و استخف قومه ای حمله على الجهل. و المعنى أن من له صفه الرزانه أعنى الوقار و التأنى و التثبت فی الأمور تتشعب منها هذه الأوصاف.

[۲۸] الطیش: الخفّه و ذهاب العقل. و التحرج: تجنّب الحرج أی الاثم و قیل: تضییق الامر على النفس. و البرهان: الحجّه و کل ما یوجب وضوح أمر و المراد هنا براهین اللّه و حججه.

و من داوم على الخیر تتشعب منه هذه الأوصاف. و فی بعض نسخ الحدیث‏[ ذکر ما أمامه‏].

[۲۹] یقال: توفّر على صاحبه رعى حرماته و على کذا: صرف همّته إلیه. و ترک ما لا یعنیه أى ما لا یهمّه و لا ینفعه. و العرى جمع العروه کغرف و غرفه.

[۳۰]. فی بعض نسخ الحدیث‏[ الاسراج‏].

[۳۱]   الصرع: الطرح على الأرض و المراد الأمور التی یصرع هوى النفس فیها.

[۳۲] الرأفه أشدّ الرحمه. و فی بعض النسخ‏[ یرحم‏] موضع« یفهم».

[۳۳]   العجب بالضم: الزهو و الکبر و إعجاب النفس من عمل أتى به.

[۳۴] . و فی بعض نسخ الحدیث‏[ خطؤه‏] فى الموضعین و المعنى واحد.

[۳۵] ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، نشر جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۲ش.

[۳۶] ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، نشر جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۲ش.

[۳۷] ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، نشر کتاب فروشى داورى، قم، ۱۳۸۵ش .

[۳۸] ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع / ترجمه ذهنى تهرانى – ایران ؛ قم، چاپ: اول، ۱۳۸۰ش.

[۳۹] ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع / ترجمه ذهنى تهرانى – ایران ؛ قم، چاپ: اول، ۱۳۸۰ش.

[۴۰] قضاعی، محمد بن سلامه، شرح فارسى شهاب الأخبار(کلمات قصار پیامبر خاتم ص) – تهران، چاپ: اول، ۱۳۶۱ ش.

[۴۱]. الصفّه: الظّله، و مکان مظلّل فی مسجد المدینه.