در آیه ۲۹ سوره بقره، به جانشینی حضرت آدم به خلافت الهی در زمین تصریح شده است و این علت این جانشینی صلاحیت حضرت آدم به سبب علم وی بوده است؛ چیزی که سبب عدم صلاحیت فرشتگان برای جانشینی بود. روشن است که آدم اسم خاص یک فرد است و ربطی به انسان ندارد.
اما در آیات زیر، عبارتی است که ممکن است به سبب سهل انگاری، توهم خلافت نوع بشر از خداوند را در پی داشته باشد: «ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ» یونس، ۱۴. «فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُنْذَرینَ» یونس، ۷۳. در این دو آیه به روشنی به در پی آمدن یک قوم پس از قم دیگر اشاره دارد. اما در دو آیه بعد، قیود یاد شده نیست: «وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَکُمْ خَلَائفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَتٍ لِّیَبْلُوَکُمْ فىِ مَا ءَاتَاکُمْ إِنَّ رَبَّکَ سرَیعُ الْعِقَابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ» انعام، ۶۵. و نیز «هُوَ الَّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً» فاطر، ۳۹.
در این دو آیه، «مستخلف عنه» بیان نشده است. به سیاق آیات دیگر، روشن است که مستخلف عنه، خداوند نیست، زیرا شرط جانشینی خداوند و داشتن حق امر و نهی و سلطنت بر جهان، علم و ویژگی های خاصی است. لذا مخاطبین این دو آیه که جانشین معرفی شده اند، جانشین کسانی غیر از خداوند و جانشینان وی هستند؛ مثلاً یا منظور این است که انسان ها را جانشین جنیان در زمین کرده است و بخشی از این انسان ها، اینک مخاطب خداوند هستند یا این که این مخاطبان را جانشین قوم های پیشین کرده است.[۱]
از نکات غیر دقیق این است که برخی مفسرین احتمال این که افراد انسانی، مخاطب خداوند باشند را مطرح کرده اند و برخی هم تنها همین مساله جانشینی فرزند آدم در زمین و سلطنت آنان را بیان کرده اند،[۲] برخی حتی انسان را نه تنها اشرف مخلوقات، بلکه اشرف موجودات جهان آفرینش معرفی کرده اند. البته شاید توجه به «جهان آفرینش» بوده است، یعنی اشرف مخلوقات. به هر روی، اشرف موجودات خداوند است و اشرف مخلوقات حضرت محمد (ص) و بسیاری از انسان ها «شرّ الدواب» یعنی بدترین جنبندگان معرفی شده اند و این تفسیر دقیق نیست: «در این آیه که آخرین آیه سوره انعام است به اهمیت مقام انسان و موقعیت او در جهان هستى اشاره مىکند تا بحثهاى گذشته در زمینه تقویت پایههاى توحید و مبارزه با شرک، تکمیل گردد، یعنى انسان ارزش خود را به عنوان برترین موجود در جهان آفرینش بشناسد تا در برابر سنگ و چوب و بتهاى گوناگون دیگر سجده نکند و اسیر آنها نگردد، بلکه بر آنها امیر باشد و حکومت کند. لذا در جمله نخست مىفرماید: او کسى است که شما را جانشینان (و نمایندگان خود) در روى زمین قرار داد: وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ». تفسیر نمونه، ج۶، ص ۶۸.
چنین ادبیاتی که قطعاً منظور نویسنده ارجمند نبوده است، توجیه گر اومانیزم است.
—————————————————
[۱]. تفسیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج۳، ص ۵۰۰. تفسیر شریف لاهیجی، ج۱، ص ۸۵۶؛ التفسیر المعین للواعظین و المتعظین، المتن، ص ۱۵۰؛ تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص ۴۲۴؛ تفسیر الصافی، ج۲، ص ۱۷۸؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص ۳۳۸؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص: ۶۰۶؛
[۲]. سواطع الإلهام فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۲۸۴: «خَلائِفَ الْأَرْضِ ملوکها حکمهم اللّه للمصالح و الحکم».
سلام علیکم
مدتی بود که مطالب دیر به دیر قرار داده می شد؛ ولی بحمدلله الان سایتتون به روز است.
بنده ذلیل مطلب «بصیرت و تهذیب مقدس اردبیلی و خاطره نگاری خاصّ آیت الله شبیری» عرضی داشتم که ظاهرا آن را تا حال ملاحظه نفرموده اید!
خواهشمند است مطلبتان را به رایانامۀ بنده که در قسمت مخصوص درج می شود ، ارسال نمائید.
باتشکر
سلام
لطفا شماره تماسی که حساب سروش روی آن باشد، برایم بفرستید.
شماره شما محفوظ می ماند و منتشر نمی شود.
سلام علیکم
بنده امکان استفاده از پیام رسانهای تلفن همراه را ندارم.
لطفا اگر ممکن است به آدرس رایانامه بنده مطلبتان را ارسال کنید.
——————————-
مدیر: سلام لطفا شماره تماس بدهید.
یا علی